Kapitalizm, Komünizm ve Devlet

Mahmut Boyuneğmez

Özet

Bu makalede devletin ilk oluşumu ve kapitalizm çağına kadarki gelişimini değerlendirme dışı bırakıp, kapitalist devlet ve geleceğin toplumunda devletin akıbetinin ne olacağı konularına odaklanacağız. Devletin, aile, iş bölümü ve mülkiyetin durumuna benzer şekilde, geleceğin dünya toplumunda yok olmayacağı/ortadan kalkmayacağı, bunun yerine bazı özelliklerini koruyup, başkalaşacağı ve dönüşeceği, tek kelimeyle aşılacağını savunacağız.

Kapitalist devletin başlıca özellikleri[1]

Kapitalist devlet, şu şekilde tanımlanabilir: “Devlet iktidarı, verili bir durumda sermaye birikimi için gerekli koşulları yarattığı, sürdürdüğü ve yenilediği oranda kapitalisttir.”[2]

Kapitalist devlet, kapitalist sınıfın tüm fraksiyonlarının (tekel-dışı küçük ve orta ölçekli sermayenin, tekelci büyük sermayenin, finans sermayesinin vd.) yakın ve uzun erimli çıkarlarını temsil eder. Kapitalist devlet, kapitalist sınıfın üyelerinden ayrı bir yapılanma/organizasyon oluştursa da, bu sınıfın bir iktidar örgütlenmesidir. Kapitalist devlet, kapitalist sınıf ile toplumun diğer sınıfları arasındaki iktidar ilişkilerinin bir boyutu ve yapısıdır. Kapitalist sınıfın iktidarı/egemenliği, devlet dolayımıyla, örneğin baskı organları, yargı sistemi ve eğitim sistemiyle, çeşitli kurumsal yapılarındaki siyasi yöneticiler/bürokratların ideolojik bağlanmaları üzerinden uyguladıkları politikalarla, devletin içerisinde ve dışındaki emekçi kitleler üzerinde oluşturulmaktadır.

Kapitalist devlet, kapitalist sınıf ile işçi sınıfının antagonizmini (karşıtlık), uzlaştıran bir arabulucu değildir. Bu devlet, kapitalist sınıf adına kitleler üzerinde baskı uygulamakta, toplumsal ilişkileri ideolojik olarak yönlendirmekte ve düzenlemektedir. Kitlelerin mücadelelerinin sonucu, uygulanan politikalarda onlara verilen tavizlerle birlikte iktidar ilişkilerinin yeni bir güçler dengesinde tekrar kurulmasıdır.

Kapitalist devlet, kapitalist sınıfın egemenliğini sağlayan açık bir sistemdir ve her zaman bir ulus devlet olarak var olur.

Kapitalist devlet, aslen siyasal iktidar organizasyonu/yapısıdır. Kapitalist sınıf ile işçi sınıfı arasındaki iktidar ilişkileri, olağan kapitalist devlet biçimlerinde hukukla sınırlanır. Faşizm ve askeri diktatörlüklerde, olağan üstü kapitalist devlet, hukukun sınırlamasından kurtulur.

Kapitalist hukukun yaratıcısı olan devletin bünyesinde bulunan yasaların yapıcıları, muhafızları ve uygulayıcıları, emekçi halk karşısında iktidara sahiptir. Devletin hukuk organizasyonları, baskı uygulama ve ideolojik işlevleriyle hegemonya yapılarıdır. Kapitalist hukuk, iktidar ilişkilerinin bir boyutu olarak, emek-sermaye arasındaki ilişkileri yansıtır ve bu ilişkileri düzenler. Kapitalist toplumsal sistemde, baskı/şiddet hukukla örgütlenir ve uygulanır. Kapitalist hukuk, kapitalist devleti meşru olan tek şiddet/baskı uygulayıcısı olarak tekelleştirir.[3]

Kapitalist hukuk, soyut, genel, biçimsel kurallar olarak sınıf farklarını gizleyerek ve yasa önünde herkesin eşit olduğunu vaaz ederek ideolojik işlevlere sahiptir. Kapitalist toplumsal ilişkiler içerisindeki failler, yalıtılmış kişiler ya da gruplar olarak hukuksal ilişkilere girerek, aralarındaki sınıfsal/antagonist ilişkiler görünmez kılınır. Kapitalist devletin tüm eylemleri yasal çerçeveye sığmaz; kapitalist devlet örgütlenmesinin ve eylemlerinin, yasaların dışına uzanan veya yasalara karşı olan yanları da bulunur. Başka bir deyişle “hikmet-i hükümet” (raison d’etat) anlayışı, kapitalist devlete içkindir. Kapitalist devlet, işçi sınıfının/halk hareketlenmelerinin düzeni tehdit ettiği durumlarda, açık şiddete başvurur ve bu tarihsel kesitlerde sistemi koruma işlevine sahip durumdaki sermaye sınıfının siyasal iktidarı olduğu görünür hale gelir. Sınıflar arasındaki güç ilişkileri hukuka yansıdığından, emekçilerin mücadelelerinin sonucu kazanılan haklar, kapitalist sınıfın verdiği tavizler olarak yasalarda yer bulur. Hukuk, sadece baskı uygulamakla işlevli değildir; insanları, kapitalist sınıfın iktidarıyla uyumlu eylemlere ve söylemlere de zorlar ve yönlendirir.

Kapitalist devlet, sermaye sınıfının kolektif çıkarlarına yanıt verir. Kapitalist devlet, sermayenin toplumsal yeniden üretiminde temel bir unsurdur. Kapitalist devlet, mutlakıyetçi monarşi, liberal devlet, tekelci devlet, neoliberal devlet biçimlerinden hangisi olursa olsun, her zaman sermaye birikimi için merkezi ve temel bir role sahiptir. Kapitalizmin var oluşu için gerekli olan meta üretimini, mübadelesini ve sermaye birikimini kolaylaştıran hukuki ve finansal sistemleri, devlet kurmaktadır. Kapitalist devlet, piyasa güçlerinin işleyişini ve özel sektördeki üretim örgütlenmesini bu iki ana dolayım üzerinden etkiler. Kapitalist devlet, iş yasalarının çıkarılması, sendikal faaliyetlerin denetimi, eğitim, sağlık ve toplumsal refahın sağlanması gibi emek-gücünün yeniden üretimine dönük işlevlere de sahiptir. Özel sektörde üretimi karlı olmayan fakat sermaye birikimi için zorunlu olan kullanım-değerlerinin üretimi kamulaştırma ya da sübvansiyonlarla kapitalist devlet tarafından güvence altına alınır. Ayrıca üretimi “doğal tekel” konumunda olan kullanım-değerlerini de kapitalist devlet piyasaya arz eder. Kapitalist devlet, sermaye birikiminin sürekliliği için diğer kapitalist devletlerle işbirliği yapar. İçinde bulunduğumuz evrede kapitalist devlet, düşen kar oranları eğilimine karşı-eğilimlerden olan sermayenin yeniden yapılandırılması ve emek süreçlerinin yeniden örgütlenmesini sağlayacak politik müdahaleleri yaşama geçirmektedir. Günümüzde kapitalist devletin iktisadi işlevleri, sermaye birikiminin neo-liberal biçimi ve sınıf mücadelelerinin durumuna bağlı olarak değişim geçirmektedir.

Kapitalizmin doğuşu ve gelişiminde temel devlet biçimleri

Meta üretiminin Avrupa’da yaygınlaşması, 15. ve 16. yüzyıllarda mutlakıyetçi devletlerin egemenliği altında yaşanmıştır. Kapitalist devletin ilk oluşumu, meta ilişkilerinin yaygınlaşması ile koşuttur. “(…) mutlakıyetçi devlet düpedüz kapitalist özelliklere sahip bir devlet, gerçek bir kapitalizme geçiş devleti oluşturur.”[4] Kapitalist devletin ilksel biçimi olan merkantilist devletin özellikleri şunlardır:

“Merkantilist devlet; ticari ayrıcalıklar, düzenlemeler ve tekeller etrafında yapılanmıştır. Bu devlet, tarımın ticarileştirilmesini ve sonuçta emekçinin topraktan kopartılmasını kolaylaştırır. Temel özelliklerinden biri ‘artı-nüfus’un doğrudan yönetilmesi ve doğrudan ya da zorla çalıştırma sistemleri sayesinde (serserilik yasaları, ıslahevleri, insanların kolonilere sürülmesi vs.) bu artı-nüfusun bir emek-gücü olarak oluşturulmasıdır. Bu tür bir devletin bütün biçimleri, siyasaları ve ideolojisi, toplumun tümünün devleti olma iddiası taşıyan, fakat sürekli bir biçimde ticari ayrıcalıklar ve mülkiyet birikimi lehine faaliyet gösteren devlet erkinin o şaşırtıcı çelişkilerini ortaya döker. Merkantilist devlet, bu nedenle eşit değişimle değil, yetke ve güç (iktidar) sahiplerince desteklenen eşitliksiz mülkiyet ilişkileriyle karakterize olur.”[5]

Kapitalizmin feodal toplumsal ilişkiler içerisinde filizlendiği dönemde, sermayenin ilksel birikimi gerçekleşmiştir. Marx, ilksel birikim hakkında şu değerlendirmede bulunur:

“Amerika'da altın ve gümüş madenlerinin keşfi, yerli halkın kökü­nün kazınması, köleleştirilmesi ve madenlerin bunların mezarı haline getirilmesi, Doğu Hint Adalarının fethine ve yağmalanmasına başlan­ması, Afrika'nın, siyah derililerin ticari amaçlarla avlandığı alana çevril­mesi, kapitalist üretim döneminin şafağının işaretleriydi. Bu masalımsı süreçler ilk birikimin ana uğraklarını oluşturur. Bunu, sahnesi bütün yeryüzü olmak üzere, Avrupalı ulusların ticaret savaşları izler. Bunlar Hollanda'nın İspanya'dan ayrılmasıyla başlar, İngiltere'de Jakobenlere karşı savaşla muazzam boyutlara ulaşır ve Çin'e karşı girişilmiş Afyon Savaşı ile hala devam eder, vb. İlk birikimin farklı uğrakları, şimdi, az çok bir zaman sırası izleye­rek, özellikle İspanya, Portekiz, Hollanda, Fransa ve İngiltere'ye dağılmış bulunuyor. Bunlar, 17. yüzyılın sonunda İngiltere'de sömürge sistemini, devlet borçları sistemini, modern vergi sistemini ve korumacılık siste­mini içine alan sistematik bir bütün oluşturur. Bu yöntemler, sömürge­cilik sisteminde olduğu gibi, kısmen en kaba zora dayanır. Ama hepsi, feodal üretim tarzının kapitalist üretim tarzına dönüşüm sürecini uygun bir ortam yaratarak hızlandırmak ve geçiş süresini kısaltmak için, devlet zorundan yararlanmıştı. Zor, yeni bir topluma gebe olan her eski toplu­mun ebesidir. Zor, başlı başına bir iktisadi güçtür."[6]

Kapitalist ilksel birikim süreçleri, mutlakıyetçi monarşik devletlerin izledikleri politikalarla ve baskı uygulamalarıyla birlikte gerçekleşmiştir.

Burjuvazi, Avrupa’da feodal üretim biçiminin son kalıntılarını yok etmiş, kilisenin/dinin toplumsal etkisinin kırılmasını sağlamış, üretici güçlerde muazzam bir atılım gerçekleştirmiş, kapitalist özel mülkiyeti, ticareti ve sanayi girişimciliği hukuksal ve etik açıdan güvence altına almış, bilimselliğin ve akılcılığın yayılıp gelişmesini sağlamıştır. Marx ve Engels, Komünist Parti Manifestosu’nda işte bu burjuvaziyi ve yaptıklarını övmektedir. Burjuvazinin bir sınıf olarak ilericiliğini gösterdiği devrim, Büyük Fransız Devrimi’dir. 1789 Büyük Fransız Devrimi, burjuva devrimleri arasında en ileri uçlara kadar ilerleyen devrimdir. Bu devrimle birlikte, aydınlanma değerlerinin benimsenmesi, laik devlet anlayışının uygulanması, ulusun ve yurttaşlığın oluşumu gibi birçok alanda ileri adımlar atılmıştır. Fakat 1848 devrimleriyle birlikte, burjuvazinin siyasal açıdan gericileştiği, monarşist görüşleri yeniden canlandırdığı, kitleleri devrim sürecine katmaya eskisi kadar hevesli olmadığı, aksine işçi sınıfının, küçük burjuvazinin ve köylülerin hareketlenmelerinden korkuya kapıldığı ve bu hareketlenmelerin önünü almaya çalıştığı, bu olmadığında bunları bastırdığı bilinmektedir. Avrupa’da kapitalist üretim ilişkilerindeki gelişim, mutlak monarşilerin varlığında başlamış ve 18. yüzyıl sonu ile 19. yüzyıldaki siyasal devrimlerle eski rejimin devlet tipi ve üst yapısal boyutu değişmiştir.

Geç kapitalistleşen Prusya’da da yine devletin kapitalist toplumsal ilişkilerin gelişiminin yolunu açtığı gözlenir:

“Prusya devleti uzun süre feodal yapıların egemen olduğu bir devlet olarak kaldı. Bismark zamanında siyasal iktidarı burjuvaziye bu devletin kendisi devretti: “Yukarıdan devrim”. Alman burjuvazisi, aristokrasiyi tasfiye kararını veremedi. Onun siyasal egemenliği feodal biçim ve özelliklerini koruyan devlet tarafından kuruldu. Bu kuruluş biçiminin iki önemli sonucu oldu: Feodal yapı ve biçimler uzun süre yaşamaya devam etti ve devlet kapitalistleşme, sanayileşme süreçlerinde önemli, hatta başat bir rol oynadı.”[7]

Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş döneminde yeni filizlenmiş kapitalist üretim ilişkileri, yaşanan burjuva devrim süreciyle birlikte kapitalist devletin oluşumu sonrası hızla gelişmeye başlamıştır. Türkiye burjuva devrimi, “toplumsal devrim” ve “siyasal devrim” gelişmeleri iç içe geçmiş biçimde, tek bir tarihsel kesit olarak incelenmelidir. 1908 ve 1919-23 siyasal devrimleri, 1839-1940 arasındaki toplumsal devrim süreçlerinin sürekliliği içerisinde sıçramalar olarak yorumlanabilir.[8] Türkiye burjuva devrimi, uzun bir zamana yayılmış olarak, tedricen uygulanan reformlar yoluyla ilerleyen ve kurtuluş savaşını (kurtuluş savaşında halkın katılımını) da içine alan bir tarihsel kesitte yaşanmıştır.

Özetle, feodalizmden kapitalizme geçişte en uygun devlet biçimi merkantilist politikalar uygulayan mutlakıyetçi monarşiler olmuş, bu devlet biçimi liberal kapitalizm evresinde burjuva parlamenter demokrasiye dönüşmüştür. Böylelikle yönetici sınıfın farklı fraksiyonlarının siyasal temsili için uygun olan ve sermaye sınıfının tümünü devlet bürokrasisi tarafından denetlenen yasalara tabi kılan bir devlet biçimi oluşmuştur. Gelişiminin ilk dönemlerinde parlamentolar, kapitalist sınıf fraksiyonlarının ortak ihtiyaçlarını belirlemek, onları uzlaştırmak ve ortak stratejiler oluşturmak için oluşturulan bir forum ortamı olup, burjuva partilerin seçimlerde onay almak için emekçi sınıfların taleplerini de kısmen gözetmelerini getirmiştir. Tekelci kapitalizm evresindeyse, kapitalist devlet tekil sermayeler ile doğrudan ilişki kurmak ve kar oranlarının düşme eğilimine karşı-eğilimleri harekete geçirebilmek için iktisadi süreçlere müdahale araçlarının kapsamını ve gücünü artırarak, biçimini değiştirmiştir. Böylece parlamentolar güçsüzleşmiş, bürokrasiler güçlenmiş, tekil sermayelerin ve sosyal-demokrat sendikaların kapitalist devlet mekanizmalarına katılımı sağlanmıştır.[9] 1970’lerde başlayıp günümüze kadar uzanan kriz, devlet biçiminin yenilenmesi için tarihsel bir zemin sunmuştur. Bu tarihsel kesitte oluşan neoliberal kapitalist devlete ileride değineceğiz.

Ulus-devlet

Önce ulus olgusunun ne olduğuna bakabiliriz:

“Geçmişte bir arada yaşamış, şimdi bir arada yaşama inancında, istek ve kararında olan; aynı vatan ve o vatanın maddi ve manevî değerlerine sahip çıkan; aralarında din, dil, kültür, tarih ve duygu birliği olan insanların oluşturduğu toplum.”[10]

Ulusun bu tanımında sorunlu yanlar bulunmaktadır. Sömürücü sınıflar dışındaki üretici emekçilerden oluşan halklar, tarih boyunca iç içe geçmiş ve kaynaşmıştır. Ulusları tanımlamakta ve birbirinden ayırt etmede kullanılan dil, din, etnisite, tarih ve gelenek gibi parametreler ise, ulusları betimlemede yetersizdir. Örneğin, Amerikalılar, Avustralyalılar ve Yeni Zelandalılar ilk dil olarak İngilizceyi konuşmakla beraber, kendilerini “İngiliz milleti”nin üyeleri olarak görmezler. İsviçre toplumunda Fransızca, Almanca ve İtalyanca konuşulmaktadır. Kuzey İrlanda’da aynı dili konuşan insanlar dini saflar (Protestan ve Katolik) halinde ayrışır.[11] Türkiye’de birçok halk/etnisite var olmasına karşın, hepsinin bir ve aynı “milleti” oluşturduğu öne sürülür vb…

Burada önemli olan “milli kimliğin”, dinsel inanç ve “ırk”[12] birliği, abartma ve uydurmanın işlevsel olduğu ortak bir tarih anlayışı gibi unsurlarla zihinlerde oluşturulduğunun görülmesidir. Geçmiş zaferlerin, kurtuluş günlerinin, “milli” liderlerin askeri başarılarının hatırlatıldığı belirli özel günlerin saptanması ve bu günlerde törenlerin düzenlenmesi, okullardaki eğitim süreci, vatanseverlik duygusuyla yüklü edebi eserlerin okunmasının teşviki de yine “milli kimliğin” oluşumuna katılır.

Öyleyse uluslar bir tarihsel-toplumsal gerçeklik değil de “hayali cemaatler”[13] midir?.. Ulusların oluşumunda ve varlıklarını yeniden üretmelerinde, ulus bilincinin önemi yadsınamaz. Yani bir ülkedeki insanlar topluluğunun bir ulusu oluşturması için, her gün yeniden üretilmesi gereken bir “milli kimlik” ve “milli bilinç” gereklidir. Fakat bu durum, bu insanlar topluluğunun toplumsal gerçeklik olarak var olmadıkları anlamına gelmez.

Bize göre uluslar, ulus-devletlerden ayrı olarak incelenemez. Ulus, özünde bir ülke ölçeğinde siyasal iktidara bağlı insan topluluğudur. Ülkeler ölçeğinde insanların siyasal iktidara bağlılıkları ve bağlanmaları, egemen ideoloji[14] kapsamındaki “milli” olarak adlandırılan kültürel değerlere, fikirlere ve duygulara sahip olmaları üzerinden sağlanır. “Ulusal” ya da “milli” değerlerin, duygulanımların, davranış kalıplarının ve fikirlerin işlevi, kapitalist sınıfın toplumsal iktidarının yeniden üretimine katılmak, bu iktidarın sürdürülmesini sağlamaktır.

Uluslar, belirli bilinç biçimleri ile kimliklere sahip insan topluluklarıdır. Oluşumları ve her gün yeniden üretilmeleri için belirli ideolojik düşünce, duygu ve davranış kalıplarına gereksinim vardır. Bir ülkedeki siyasal iktidara bağlanmayı sağlayan başlıca ideolojik kümelenme, ulus bilincidir. Ulus günümüzde, kapitalist devletin siyasal egemenliği altında yaşayan insan topluluğudur. Gelecekte ise, sosyalist devlete bağlanan üreticilerden oluşacak toplumu anlatır.

“Ulusun asli kurucu öğeleri, coğrafya (ülke), ekonomi (pazar) ve siyasal örgütlenmedir (devlet).”[15] Siyasal birlikler (ulus-devletler), değişim için üretimin gelişmesinin sonucunda (pazarın oluşumu) coğrafi sınırlara dayanarak kurulmuştur. Burada belirleyici unsur, devlettir. Kapitalist devlet, ulusu oluşturmuştur ve sürekliliğinde de en önemli faktördür, belirleyici işleve sahiptir. “Milletler devletleri ve milliyetçilikleri yaratmaz, doğru olan bunun tam tersidir.”[16]

Kapitalist devlet, ülkelerde iç pazarın oluşumu süreçlerinde etkindir: “(…) kapitalist devlet bir ulus devlet olma özelliği sunar (…) Bu devlet (…) etkin bir biçimde ulusal birliğin kurulmasına çalışmaktadır (…) Devlet (…) malların ve sermayenin dolaşım uzamını bağdaşıklaştırmak suretiyle bizzat iş başındadır; bu da ulusal birliğin kurulmasındaki ediminin esasını oluşturur.”[17]

Kapitalist devletin ulusu inşası, aynı zamanda kendisinin oluşumu anlamına gelmektedir. Kapitalist devlet, burjuvazi ile emekçi halk arasındaki ulusal ölçekte cereyan eden sınıf mücadeleleriyle şekillenir. Kapitalist devlet, ulusu inşa ederken, bir ulusal dili de yeniden yaratmaktadır.[18]

Özcesi, ulus-devletler, oluşumu yeni tamamlanmış kapitalist devletlerdir. Bugüne gelene kadar birçok değişimden geçen ulus-devletlerin, ulus şeklinde kodlanan toplumlar içinde kapitalist devlet iktidarları olarak varlıkları sürmektedir.

Kapitalist devlet ve ekonomi

İlksel sermaye birikiminde devletin temel rolünden, geç kapitalistleşen ve kapitalist sınıfı cılız olan ülkelerde devletin, kapitalist toplumsal ilişkilerin gelişimindeki belirleyici işlevinden bahsetmiştik. Peki kapitalist devletin güncel iktisadi işlevleri nelerdir?.. Şimdi buna bakabiliriz.

Kapitalist devlet, işçilerin sömürülmesini garanti altına alıp, sürekliliğini sağlayan iktidar örgütlenmesidir. Bunu toplum ve çalışma düzenini bozacak aykırı davranış ve eylemler karşısında baskı uygulama potansiyeliyle, hukuksal kurallar oluşturup iş hayatını ve toplumsal ilişkileri düzenleyerek, eğitim sistemi ve kültür endüstrisi yoluyla işçi sınıfının bilinçlilik durumu üzerinde hegemonya oluşturulmasında rol alıp, bu yapıları yönlendirerek sağlar. Yine işçilerin sendikalaşma, toplu sözleşme ve grev haklarını kullanması, sömürüyü sınırlasa da devlet-patronlar-işçi sendikaları arasında kurulan korporatif sendikal ilişkilerle sömürü ilişkileri güvence altına alınır. Sömürü, bir defalık bir olay değil, bir olgu/süreçtir. Sürekli var olması ve sürdürülmesi gerekir. Toplumsal maddi yaşamın üretimi, salt iktisadi pratiklerle değil, toplumsal ilişkilerin farklı boyutlarındaki çeşitli pratiklerle hep birlikte sağlanır ve bir sürekliliğe kavuşur. Kapitalist devlet, kapitalist toplumsal ilişkilerin iktisadi, siyasal, ideolojik, kültürel ve hukuksal boyutlarıyla birlikte bir var oluşa sahiptir. Kapitalist devlet, bu boyutların birbirlerinden ayrı ve yalıtık değil de iç içe ve etkileşim içerisinde olduğu bir toplumsal ilişkiler sisteminin öğesidir.

“Kapitalist toplumlardaki devletin ekonomik sömürüye tarafsız anayasal devlet görünümü nedeniyle doğrudan müdahalesine ihtiyaç yoktur, ancak sermaye hâkimiyetinin ve piyasa güçlerinin kendilerini güvende hissedebilmeleri için gereken koşulları tesis eden devlet, sömürü sürecine dolaylı olarak bulaşacaktır.”[19]

Kapitalist devlet aslen bir siyasal iktidar organizasyonu olmakla birlikte, iktisadi süreçler içerisinde tarihsel akışta değişen oranlarda olmak üzere bizzat bulunur. Örneğin Avrupa’da 20. yüzyılın ortalarından 1970’lerin sonuna kadar süren bir tarihsel dönemde gözlenen kapitalist gelişmenin Fordizm aşamasında, emek güçlerinin yeniden üretilmesine ilişkin olarak, sosyal güvenlik, sağlık ve eğitim gibi alanlarda devlet, organizasyonlarıyla doğrudan yer almıştır. Türkiye’de cumhuriyetin kuruluşundan 1980’lere kadar olan tarihsel kesitte devletin kamu iktisadi teşekkülleri oluşturarak, iktisadi faaliyetler yürütmesi söz konusudur. 1970’lerde başlayan krizle birlikte, sosyal devlet formundan neoliberal kapitalist devlete dönüşüm dönemi yaşanmış, kapitalist devletin iktisadi süreçlere müdahalesinde değişiklikler olmuş, özelleştirmelerle sermaye birikimine yeni alanlar açılırken, devlet bu alanlardan çekilmiştir.

Kapitalist devletin ekonomik bir işlevi olan emek gücünün yeniden üretimi süreçlerini organize etmesi geçmişte, kamusal eğitim ve sağlık sistemi, sosyal güvenlik, sosyal yardımlar, kreş desteği, işsizlik sigortası, iş bulma büroları, kamusal ulaşım, konut yapımı, tatil ve spor alanının düzenlenmesi gibi başlıklarda somutlaşmıştır. Kapitalist devletin bu yükümlülükleri, sermaye birikimi için gerekli koşulları sağlamıştır. Kapitalist devlet, işçi sınıfının bu başlıklarda yürüttüğü mücadelelerdeki taleplerini sermayenin birikim stratejisiyle uyumlu olarak üstenmiş, sınıfın kazanımlarını sınırlamış ve toplumsal patlamaların önünü almıştır. Kapitalist devletin emek gücünün yeniden üretiminde üstlendiği roller ve oluşturduğu maddi düzenekler, emekçiler üzerinde siyasal-ideolojik denetim sağlamış ve hegemonya oluşturmuştur. Toplumsal sermayenin bütününün yeniden üretimi, eş deyişle sermaye birikim süreçlerinin sürdürülebilirliği açısından bilimsel araştırmalar, enerji sektörü, iletişim sistemi vd. kapitalist devletin tekelinde bulunmuştur.[20] 1970’lerden beri yaşanan kapitalist sistemdeki kriz tarihsel kesitinde, kar oranlarındaki düşme eğilimine karşı-eğilimlerin hayata geçirilmesi ve göreli artık-değerin artırılması amacıyla emek süreçlerinin düzenlenmesi neoliberal kapitalist devletin ekonomiye müdahalesinin bir biçimi olmuştur. Emek gücünün yeniden üretiminde yer alan birçok öğe, piyasalaştırılmış, kapitalist devletin tekelinde olan enerji, telekomünikasyon gibi sektörlerde özelleştirmeler yaşanmıştır.

Kapitalist devlet, sermaye birikim süreçleri için gerekli olan hukuksal ve parasal düzenlemeleri yapmaktadır. Üretim ve sermaye birikim süreçlerinin oluşturucu (ihaleler, özelleştirmeler) öğesi olabildiği gibi, bu süreçlerle her zaman içsel olarak ilişkilidir. Ayrıca kapitalist devlet, altyapı yatırımlarıyla sermaye birikimi için gerekli bir koşulu oluşturarak, vergilendirme politikaları uygulayarak, ihalelerle şirketlerin kar edeceği projeler yaratarak, özelleştirmelerle sermayeye kaynak aktarımları yaparak, Merkez Bankası ve üst kurullar aracılığıyla para ve maliye politikaları oluşturarak, bütçe üzerinden temel harcama ve yatırım kalemlerini belirleyerek, borçlar hukuku ve ticari hukuk ile dolaşım alanını organize ederek, ülke kapitalist sınıfının ülkeler arası sermaye ihracı yapmasını ve pazarlar bulmasını destekleyerek, emperyalist örgütler aracılığıyla bağımlı ülkelerin iktisat politikalarını yönlendirerek iktisadi süreçleri düzenleyip, bunlara müdahale etmektedir.

Devlet iktidarı, devlet aygıtı, hükümet

İktidar sınıfsaldır. İktidar sınıflar arası güç ilişkileridir.[21] Kapitalist sınıf ile işçi sınıfı arasındaki toplumsal ilişkilerin iktisadi, siyasal, ideolojik, kültürel, hukuksal ve devletsel boyutları bulunmaktadır. Bu iki temel sınıf arasında gerçekleşen toplumsal ilişkiler ve pratikler, hegemonya yapıları tarafından koşullanır. Hegemonya yapıları, bazı durumlarda ağırlıkla baskı ve zor kullanımıyla, başka bazı durumlarda ağırlıkla ideolojik onay ve rıza yoluyla, bazen de bunların bileşimiyle çalışır. Hegemonya, baskı uygulama, mecbur bırakma ve zorlama, korku, yıldırma, ideolojik onay, rıza ve bağlanma, oyalama ve meşgale oluşturma gibi yollar üzerinden gerçekleşir. İşçi sınıfı ve toplumun diğer kesimleri üzerinde oluşan kapitalist sınıfın hegemonyası, kapitalist sınıfın toplumsal iktidarını sağlar. Kapitalist devlet, kapitalist sınıf ile işçi sınıfı arasındaki iktidar ilişkilerinin[22] aslen siyasal yapısı olsa da, toplumsal ilişkilerin devlet boyutunun da barındırdığı iktisadi, siyasal, ideolojik, kültürel, hukuksal yanlar vardır. Dolayısıyla devlet iktidarı, salt siyasi iktidar değildir.

Kapitalist sınıfın toplumsal iktidarını sağlayan iktisadi, siyasal, ideolojik, kültürel, hukuksal ve devletsel pratikler nelerdir?.. İşyerlerinde işçiler ile patron(lar) arasındaki ilişkiler, iktidar ilişkileridir. Üretim araçlarının sahibi olan patronların işçiler üzerinde iktidarı olmadan ve bu iktidar her gün yeniden üretilmeden, sömürü ilişkileri sürdürülemez. Sömürü ilişkileri olan üretim ilişkileri, bir yönüyle aynı zamanda iktidar ilişkileridir. Dinsel ideolojiler, milliyetçilik, hayırseverlik, mistik ve metafizik mikro-ideolojiler vb., günlük pratiklerde üretilirken kapitalist sınıfın toplumsal iktidarı için hegemonya oluşturur. Kültür endüstrisi kapsamındaki ürünlere yönelmiş aktiviteler, endüstrileşmiş sportif etkinlikler, toplumsal iktidarı yeniden üretir. Hukuksal kurallar ve hukuk yapısı, baskı uygulama ve ideolojik işlevler üzerinden kapitalist sınıfın iktidarına hegemonya sağlar.

Devlet aygıtı, klasik yaklaşımla devlet kurumları, bürokrasi, bakanlıklar, yasama organı, yargı kurumları ve baskı organlarını içerir. Üstelik Althusser’le birlikte bunlara “Devletin İdeolojik Aygıtları” (DİA)’lar da eklenmiştir. Bize göre devlet, kapitalist sınıfın işçi sınıfıyla ilişkilerinde bir organizasyon olduğundan, üst-yapılardan biridir. Kapitalist devlet, her ülkede özgül yönleri de olan fakat genel hatlarıyla kapitalist demokrasi olarak adlandırılan biçimiyle belirli bir düzenlenişe ve işleyişe sahip bir yapıdır.

Hükümet, devlet iktidarını işleten yürütme gücü olarak siyasal iktidarın bileşenidir. Yürütme gücü kapitalist sınıfın güncel, yakın ve uzak erimli çıkarları doğrultusunda iktisadi ve diğer toplumsal pratiklere yön veren, toplumsal ilişkilerin farklı boyutlarına müdahalelerde bulunan bir komitedir. Parlamentolarda artık eskiden olduğu gibi kapitalist sınıfın farklı fraksiyonlarının temsilcilerinin bulunması yerine, düzen partilerine mensup, tümü kapitalist sınıfa ideolojik angajman gösteren vekiller bulunmaktadır. Düzen partileri ideolojik/politik vizyonları itibariyle nüanslara sahipse de, bu ideolojik perspektifler burjuva dünya görüşünün/liberalizmin çatısı altında toplanır.

‘DİA’lar ve ‘devlet aygıtı’

Althusser, “Devletin İdeolojik Aygıtları” (DİA)’ları tarif ederek, “Devletin Baskı Aygıtları” (DBA)’lardan ayırt edilmeleri gerektiğini belirtir.[23] Althusser’e göre, devlet, aile DİA’sıyla ailelerde, öğrenimsel DİA’yla özel ya da devlet okulları olsun her okulda, haberleşme DİA’sıyla basın-radyo-televizyon kanallarında ve hatta internette, kültürel DİA’yla edebiyat, güzel sanatlar ve sporda, hukuk DİA’sıyla bu alanda, diğer DİA’larla da toplumsal yaşamın diğer alanlarında, “hazır ve nazır”dır. Kısacası, ona göre, devlet neredeyse her yerdedir ya da neredeyse her şey (aile, edebiyat vd.) devlettir.

Althusser’in çizgisinde yer alan Poulantzas’ta ise bu ayrım şu şekilde ifade edilmektedir:

“Egemen ideoloji toplumun bağrında bir dizi aygıtların ve kurumların içinde maddileşir, bu aygıt ve kurumlar arasında, kiliseler (dini aygıt), siyasal partiler (siyasal aygıt), sendikalar (sendikal aygıt), okullar ve üniversiteler (öğretim aygıtı), ‘haber alma araçları’ (gazeteler, radyo, sinema, tv, kısacası enformasyon aygıtı), ‘kültürel’ olan (yayın), belli bir görünüm altında aile vb. sayılabilir. Bunlar devletin ideolojik aygıtlarıdırlar.

“Bu aygıtlar, göreli olarak devletin ‘baskı’ aygıtından ayrıdırlar, ana görünümü örgütlü fizik baskı olan ve rolünü bu görünüm altında, devletin yasal tekeli altında yerine getiren aygıt dar anlamda devlet aygıtıdır.”[24]

Poulantzas’ın başka bir yazısından alıntılayıp tekrarlayalım:

“Devlet sistemi, içlerinde bazılarının temelde, en katı anlamıyla baskı rolünü yüklendiği ve ötekilerin ideolojik rolü üstlendiği çeşitli aygıtlar ya da kurumlardan oluşmaktadır. Birinciler, devletin baskı öğesi aygıtını, yani klasik Marksist anlamda devleti (hükümet, ordu, polis, mahkemeler ve idare) oluştururlar. İkinciler ise, kilise, siyasal partiler, dernekler (tabii ki devrimci parti ve sendikalar bunların dışında), okullar, kitle haberleşme araçları (gazeteler, radyo, televizyon) ve bir bakıma da aile gibi, devletin ideolojik aygıtlarını meydana getirirler.

“(…) devletin ideolojik aygıtları başlıca işlevleri –telkin ve iletim- sayesinde daha fazla ve daha önemli bir özerkliğe sahiptirler: Bunların birbirleriyle ve devlet baskı aygıtıyla ilişkileri, devlet baskı aygıtının kollarının karşılıklı bağlarıyla karşılaştırıldığında daha fazla bağımsızlığa sahip oldukları görülmektedir.”[25]

Türkiye sosyalist solu içerisinde ve Marksist aydınlar arasında, “yapısalcı Marksizm” adıyla anılan bu okulun, etkisi kuvvetlidir. Sol liberal aydınların bu konuda iflah olacağı yoktur. Fakat örnek olsun Haluk Yurtsever gibi tecrübeli sosyalist politik figürler dahi, DİA’lar-devlet aygıtı ayrımını benimsemektedir. Yurtsever DİA’ları “devlet sisteminin dışında saymak düşülebilecek bir başka yanlış olur” demektedir.[26]

Ralph Miliband’ın bu kavrayışa dönük eleştirisi ise uyarıcı niteliktedir:

“(…) Adı geçen kurumların bir iktidar sisteminin parçası olduklarını ve (…) giderek devlete bağlandıklarını ve onun tarafından desteklendiklerini göstermenin gerekliliği (…) Ama ilgili kurumların aslında devlet sisteminin parçası olduklarını söylemek gerçekle bağdaşmıyor (…)”[27]

Bize göre, kapitalist toplumda sermaye sınıfının iktidarı toplumsal ölçekte oluşur ve yeniden üretilir. Kapitalist sınıfın toplumsal iktidarı, tek başına devlet organizasyonuyla sağlanmaz.[28] Bunun yanı sıra toplumsal egemenliğin/iktidarın, iktisadi, ideolojik (eğitsel, iletişimsel), kültürel (edebi, sanatsal, sportif), sivil topluma ait örgütsel (sendikalar, dernekler, vakıflar vd.) boyutları da bulunmaktadır. İşçiler ile patronlar arasında işletmeler ölçeğinde kurulan ilişkide, salt iktisadi ve hukuksal bir ilişki değil, aynı zamanda egemenlik-tabiiyet ilişkisi de vardır.[29] Eğitim sistemi ve medya, kapitalist sınıfın toplumsal iktidarı için gerekli hegemonyanın oluşumuna katılan pratikleri ve insanlar arası ilişkileri barındırır. Sendikalar, devlet ve patronlarla işçi sınıfının çıkarlarını uzlaştıran korporatist örgütlenmeler olarak, emekçilerin kapitalist sisteme bağlanmalarını sağlar vd… İşte biz, bütün bu boyutlarda sermaye sınıfının toplumsal egemenliğinin oluşmasına katılan ve bu egemenliği her gün yeniden üreten organizasyonlara, toplumsal iktidarın hegemonya yapıları diyoruz. Sermaye sınıfının toplumsal iktidarı, oluşan hegemonyayla sağlanır ve yeniden üretilir. Toplumsal çeşitli süreçler, organizasyonlar ve üretimler aracılığıyla sermaye sınıfının toplumsal egemenliğine süreklilik kazandırılır.

Öte yandan devlet, belirli bir düzenlenişe ve işleyişe sahip toplumsal bir yapıdır. “Araç”, “aygıt” türü nitelemeler yerine organizasyon, örgütlenme, yapı gibi kavramlaştırmaları kullanmanın sağlıklı olduğu inancındayız.

Kapitalist devlet “göreli özerk” mi?

Poulantzas, “göreli özerklik” konusunda şunları yazmıştır:

“Ekonomik düzey ve siyasal düzey ayrımı, kapitalizmin değişik aşamalarına ve evrelerine bağlı olarak (bu ayrımın kendisi de dönüşüme açıktır), kapitalist devletin göreli özerkliğini incelememiz için genel çerçeveyi sağlar (…) Devletin ‘göreli özerkliği’ ifadesindeki ‘göreli’ teriminin (neye ve kime bağlı olarak göreli?) burada devlet ve hâkim sınıflar arasındaki ilişkiyi göstermekte oluşudur (yani, hâkim sınıflarla ilişkisinde görece özerk).”[30]

Poulantzas “kapitalist devlet tipinin ayırt edici özellikleri” olarak “iktisat ve politikanın birbirinden görece ayrılması” ile “egemen sınıf ve fraksiyonlar karşısında devletin görece özerkliği”ni öne sürmektedir.[31]

Kapitalizm çağında siyasi olanın ekonomik olandan ayrılmışlığı görüşü, aldatıcı ve yanıltıcıdır. Çünkü kapitalist toplum, etkileşimli bir toplumsal ilişkiler ve yapılar sistemidir. Bu yanlış görüşün oluşumunda üretimin, teknik bir süreç olarak kavranmasının rolü büyüktür. Bu şekilde kavrandığında kapitalist üretim ilişkileri kendi kendini sürekli yeniden üretir/süreklileşir ve sonuç sömürü ilişkilerinin ebedileştirilmesidir. Kapitalist üretim ilişkileri olan sömürü ilişkileri, salt iktisadi ilişkiler değildir ve süreklilik içerisinde var olmaları, toplumun kapsadığı tüm ilişkilerin etkileşimli bütünlüğüne/sistemine bağlıdır.[32] Kapitalist devlet, sermaye birikim süreçlerinin dışındaki bir yapılanma olmasına karşın, bu süreçlerin oluşturucu bir bileşenidir. Sermaye birikim süreçleri, salt iktisadi olgular olmayıp, sermaye birikim sürecinin biçimini, sınıf mücadeleleri şekillendirir.[33] Özetle, “(…) kapitalist devlet, kapitalist üretim ilişkilerinden ayrı ve onların üzerinde olan bir şey değildir, fakat bu ilişkilerin doğrudan bir parçasıdır.”[34] Bu saptamayı Poulantzas da yapmıştır: “(…) siyaset-devlet (ama ideoloji için de aynı şey geçerlidir) farklı biçimlerde olmakla birlikte, üretim ilişkileri içinde ve böylece de onların yeniden üretiminde her zaman kurucu olarak mevcut olmuştur.”[35]

Jessop’un kapitalist devletin, sermaye birikim sürecinden kurumsal olarak ayrışmış olduğunu belirtmesi de yerindedir:

“Kapitalist devlet biçiminin en önemli genel özelliği onun tikelleştirilmiş (sermaye çevriminden kurumsal olarak ayrışmış) olmasıdır.”[36]

Bunun anlamı, kapitalist devletin kapitalist sınıftan ve sermaye birikim süreçlerinden ayrışmış bir yapılanma olduğudur. Yoksa “(…) devletin asli özelliği onun özerkliği değil, fakat onun sınıfsal karakteridir.”[37]

Bu noktada Marx’ın Kapital’deki analiz ve sentezlerinde, devletin, kapitalist üretim için gerekli olmadığı, Kapital’de geliştirilen kavramların hiçbirinin devleti ön varsaymadığı şeklindeki düşüncenin[38] yanlış olduğunu belirtmeliyiz. Bize göre üretim, toplumsal ilişkileri ve devleti önden varsayar, üstelik toplumsal ilişkilerin yeniden üretimine de yol açar. Marx’ın konuyu katmanlı bir tarzda incelemesi nedeniyle kapitalist devleti incelemeye daha sonra dâhil etme planını gerçekleştirmeye ömrünün yetmeyişi, onun eserinde kapitalist üretimin izole iktisadi bir süreç olarak yanlış kavranışını beslemektedir. Devletin, sınıf mücadelesinin gelişmesinden kaynaklandığı belirtilerek, onun tarihsel bir gereklilik olarak görülmesi doğru olmakla birlikte, siyasal olanı iktisadi olandan ayırma yanılgısına düşülmemelidir.[39] Çünkü kapitalist üretim ilişkileri, sınıflar arası ilişkilerdir. Kapitalist devlet, kapitalist toplumsal ilişkilerin ve üretim ilişkilerinin yeniden üretilmesi için gereklidir.

Tarihin hiçbir döneminde devlet, toplumun üstünde, ondan ayrı bir güç olmamıştır. Devlet, toplumsal ilişkilerin bir boyutudur.[40] Bize göre devlet, sınıflar üstü bir hakem ya da güç değildir, çünkü toplumsal ilişkilerin üstünde değildir.

Kapitalist devlet, kapitalist sınıfın bir egemenlik örgütlenmesidir. Kapitalist sınıf, kapitalist devlete doğrudan egemen değildir, ona istisnai bireysel durumlar haricinde nüfuz etmez. Kapitalist devlet, kapitalist sınıfın toplumda egemen olmasını sağlayan iktidar ilişkilerinin bir yapılanmasıdır.

Devlet yapısı içerisinde yer alan siyasilerin ve bürokrasinin, kapitalist sınıftan ayrışmış durumda oluşunu, “göreli özerklik” olarak nitelemenin getirdiği teorik bir yarar yoktur. Bu kategoriler, ideolojileriyle kapitalist dünya görüşünün kapsamında bulunan perspektiflere sahip olup, kapitalist sınıfın çıkarlarıyla uyumlu şekilde çalışır.

Şimdi, “olağanüstü” devlet olarak adlandırılabilecek bazı devlet tiplerine bakabiliriz.

Bonapartizm

1848-1852 yılları arasında Fransa Cumhurbaşkanlığı yapan III. Napoleon (Napoleon Bonapart’ın kardeşinin oğludur), bir darbeyle cumhuriyeti yıkarak imparatorluğunu ilan etmiştir. Bonaparte’ın darbeyle iktidarı ele geçirmesine burjuvazi pasif onay vermiştir. Bonapartizm, burjuvazinin siyasal egemenliğinin olgunlaşmadığı dönemde gözlenen bir diktatörlüktür. Proletaryanın iktidarı alamaması, burjuvazinin ise elinde tutamaması sonucunda gelişmiştir. Bonaparist devlet, çatışma halindeki iki temel sınıf arasındaki bir denge durumunun ürünüdür. 

“Bu yönetim, üretim tarzlarının sonucu olarak birbirlerinden yalıtılmış bulunan, çıkarlarını savunacak tutarlı ve bilinçli bir sınıf oluşturma yetisinden yoksun oldukları için ‘temsil edilme ihtiyacı’ (Marx) duyan ve Fransız taşrasında Napolyon'un anılarının canlılığından dolayı tarihsel geleneğin değerli kıldığı kişiyi benimseyen küçük toprak sahibi muhafazakâr köylülerin büyük bir bölümü tarafından da destekleniyordu. Bir diğer destek ‘kesesini kurtarmak için tacını kaybetmesi gereken’ (Marx) ve iktidarı maddi çıkarlarını koruyacağına inandığı 2 Aralık serüvencisine emanet eden burjuvaziden geliyordu.”[41]

Bonapartizmde, devlet örgütlenmesi ve yürütme gücü, kapitalist sınıftan bağımsız/özerk bir görünüme sahiptir. Bonapartist devlet örgütlenmesi, zaman içerisinde güçlenip sağlamlaşan bir yapılanmadır. Bonapartist diktatörlük, kapitalist toplumsal ilişkilerin gelişimini sağlamıştır.

Faşist devlet ve askeri diktatörlük

Faşizm ve askeri diktatörlük biçimindeki olağanüstü kapitalist devlet biçimleri, kapitalist toplumsal ilişkiler sisteminin hegemonya krizlerinde gündeme gelmiştir.

Almanya’da 1921-33 yılları, İtalya’da 1919-27 yılları arasında bunalımlar yaşanmıştır. Bu iki ülkedeki klasik faşist devletler, kriz koşullarının ürünüdür. İtalya ve Almanya’da yaşanan krizlerden çıkış, emek üretkenliğini artırmaktan, hammadde kaynaklarına ve yeni pazarlara ulaşmaktan geçmektedir. Geç kapitalistleşen bu iki ülkenin yeterli sömürgeleri olmadığından, yeni bir paylaşım savaşını koşullamışlardır.[42]

Almanya ve İtalya’da faşist diktatörlükler, ekonomik kriz ortamında filizlenen ve zaman içerisinde kitleselleşen protest/faşist hareketlere, sermaye sınıfının krizden bir çıkış yolu olarak verdiği destekle kurulmuştur. Kapitalist sınıfların emperyalist politikalarıyla, faşistlerin işgalci/yayılmacı perspektifi ve silahlanma politikası da örtüşmektedir.[43]

Faşizm, emek-sermaye karşıtlığının artık çelişki formunu aldığı ve baş çelişki (ön plandaki ve diğer çelişkilerin çözümünün bağlandığı çelişki) olduğu bir tarihsel kesitin sonucudur.[44] “(…) devrimin zincirin en zayıf halkasında (Rusya’da) gerçekleştiği halde, bundan sonra gelen ve çağın Avrupa’sına göre en zayıf olan öteki iki halkada da faşizmin kurulduğu söylenebilir.”[45] Almanya ve İtalya’da kriz döneminde, işçi sınıfı hareketi güçlenmiştir. Faşist hareket, sermaye sınıfı için bir tehdit oluşturan örgütlü işçi sınıfı hareketlerini ve komünistleri tasfiye etme işlevini yerine getirmiştir.[46]

Bunlara bir de faşizmin, Sovyetler Birliği’nin yok edilmesine dönük militarist yayılmacılığının, emperyalist-kapitalist sistemin çıkarına geldiği eklenmelidir.

Faşizm, yürütmenin faşist partinin “lideri” odağında merkezileştirildiği ve güçlendirildiği, açık bir diktatörlüktür. Faşizm, bir totaliterizmdir.

“Totalitarizm elbette en başta siyasal çoğulculuğun ve her türlü muhalefetin kaldırılması, parlamenter hükümet biçimine ve güçler ayrılığına son verilmesi, tek lider ve tek parti (“Führer ilkesi”) etrafında birleşmiş hiyerarşik devlet yapılanması, merkezi ekonomik yönetim, kısacası devletin toplumu tam kontrol altına alması demektir. Buna resmî ideoloji ve medya üzerindeki devlet tekeliyle birlikte temel hak ve özgürlüklerin kaldırılması ve terörün başat yönetim tekniği olarak kullanılması da eklenmelidir.”[47]

Faşist devlet iktidarının sürekliliği, faşist partiye ve onun toplum içerisindeki kitle hareketi örgütlenmesine yaslanır. Devlet iktidarı, havada asılı durmaz, toplumsal destek üzerinde yükselir. Bu durum, faşizm için de geçerlidir. Ayrıca, işçi sınıfı örgütlenmesini dağıtmak için devletin korporatif devlet olarak emekçilerle alternatif ilişkilenmesi de gerekmektedir.

Faşist devlet, tekelci kapitalist sınıfın, eş deyişle finans kapitalin çıkarlarını savunur, fakat bu iktidar bütün sınıflara mensup bireyleri, kitle tabanı olarak örgütleyebilmiş, en çok da ara katmanları oluşturan küçük burjuvaziden destek görmüştür.[48]

Emperyalist hiyerarşide alt basamaklarda yer alan bağımlı ülkelerdeki askeri/sivil diktatörlükleri ya da otoriter yönetim biçimlerini, faşizm olarak nitelemek doğru değildir. Faşizm ile bu siyasal rejimler arasında milliyetçilik, ırkçılık, lider fetişizmi, baskının ön planda devrede oluşu, hak ve özgürlüklerin kısıtlanması, kitlelerin edilgenleştirilmesi/sürüleştirilmesi gibi benzerlikler vardır. Bu yönetimlere/devlet biçimlerine “faşizan” denebilir. Bize göre, iki dünya savaşı arasındaki klasik faşizm örneklerinin mirası, artık kapitalist demokrasiler tarafından genel ve yaygın olarak içselleştirilmiştir. Kapitalist demokrasilerde toplumsal iktidar ilişkileri, biçimsel demokratik nitelikler yanı sıra faşizan nitelikler de kazanmıştır. Bu durum neoliberalizmin otoriter yönetim ihtiyacı ve eğiliminin olduğu 1980’lerin başından günümüze ulaşan tarihsel kesitte, billurlaşmıştır.

Kapitalist demokrasi ve neoliberal otoriter kapitalist devlet

Burjuva demokrasisi, kapitalist devletin olağan/alışılmış biçimidir. Önceleri kapitalist demokrasi adındaki bu devlet biçiminde parlamentolarda, sınıfsal kompozisyon açısından farklı taraflar bulunuyorken (ağırlıkla burjuvazinin fraksiyonları), günümüzde geçirilen başkalaşımla birlikte parlamentoda temsil edilen partilerin tümü ideolojik/siyasal vizyonları itibarıyla kapitalist sınıfın çıkarlarına bağlanmakta ve artık hepsi sadece bu çıkarlarla uyumlu kalarak ufak nüanslar göstermektedir.

Demokrasi, devlet iktidarının ve otoritesinin sınırlanması[49] olarak görülemez. Kapitalist demokrasi, kapitalist sınıfın toplumsal iktidarının oluşturucu bir unsuru olarak var olan kapitalist devlet yapısının klasik/olağan biçimdir. Kapitalist demokrasi adındaki devletin/rejimin yapılanması, zaten işçi sınıfı ile kapitalist sınıf arasındaki güç ilişkilerine göre şekillenir.

Toplumsal ilişkiler ile kapitalist devletin yapısı birlikte değişmektedir. Günümüzde neoliberal kapitalist devlet, kapitalist sınıfın iktidar organizasyonu durumundadır. Öyleyse bu devletin özellikleri nelerdir?..

Önce neoliberal ideoloji ve pratiklerin ne olduğuna bakabiliriz:

“Neoliberalizm, hem gelişmiş hem de gelişme yolundaki kapitalist dünyanın egemen sınıflarının ideolojisi ve pratiğidir.

"(…) Neoliberal ideoloji, İkinci Dünya Savaşı’nın sonu ile 1970’lerin ortası arasında emekçi ve köylü sınıfların elde ettikleri kayda değer kazanımlara, egemen sınıfların verdikleri yanıttır. O zamandan beri eşitsizlikte oluşan devasa artış, egemen sınıfların gelirinde meydana gelen ve sınıfın belirlediği şu tür politikalardan kaynaklanan büyümenin dolaysız sonucudur: a) emek piyasalarının kuralsızlaştırılması, işçi sınıfı karşıtı bir hamle; b) finans piyasalarının kuralsızlaştırılması ve 1980-2005 döneminde sermayenin egemen kolu olan finans kapitalin bundan büyük yararlar elde etmesi; c) nüfusun tüketim düzeyi yüksek kesimine emekçiler pahasına yarar sağlayacak şekilde, mal ve hizmet ticaretinin kuralsızlaştırılması; d) toplumsal kamu harcamalarının azaltılması ve bundan işçi sınıfının zarar görmesi; e) kamu hizmetlerine bağımlı olan emekçi sınıfların refahı pahasına, nüfusun en zengin %20’sine yarar sağlayacak şekilde hizmetlerin özelleştirilmesi; f) dayanışma kültürünü zedeleyecek şekilde bireyciliğin ve tüketimciliğin teşvik edilmesi; g) piyasalara sözde büyük saygı gösteren ama ulus aşırı şirketler ile kurulu oldukları devletlerarasındaki apaçık bir ittifakı maskeleyen kuramsal bir anlatının ve söylemin geliştirilmesi; h) egemen sınıfların çıkarlarını ve bu çıkarları besleyen ekonomik birimleri – ulus aşırı şirketleri- desteklemek için devlet müdahaleciliğinin gerçekte artmasıyla açıkça çelişen müdahalecilik karşıtı bir söylemin öne sürülmesi.”[50]

Neoliberal ideoloji, devletin ekonomik faaliyetlere müdahalesinin azaltılmasını savunurken, aslında pratikte devletin iktisadi süreçlere müdahalesinin niteliği değişmiştir. Bu müdahaleler sonucunda toplumsal/sınıfsal eşitsizlikler artmış, neoliberal kapitalist devletin sınıfsal niteliği pekişmiştir.

Ticaretin kuralsızlaştırılması, özelleştirmeler, finansal serbestleşme, çalışma hayatında esnek üretim süreçlerine geçiş, neoliberal sermaye birikim biçimi döneminin özellikleridir. Özelleştirmeler yoluyla toplumsal servet sermayeleştirilmekte, sermaye birikimi üzerindeki toplumsal kısıtlama böylelikle ortadan kalkmaktadır. Bu mekanizmaların oluşturduğu stratejiye “ilkel birikim” diyenler bulunmaktadır.[51] Harvey ise “el koyarak birikim” şeklinde bir kavramlaştırma yapmaktadır:

“Hisse senedi spekülasyonları, anonim şirketleri ele geçirme kumpasları, enflasyonun neden olduğu yapısal değer yitirmeler, birleşme ve kazanımlar aracılığıyla varlıkların parçalanması, ileri kapitalist ülkelerde bile tüm halkı pençesine alan yüksek borç yükü, şirket yolsuzlukları, kredi ve hisse senedi manipülasyonlarıyla varlıklara el konulması (emeklilik fonlarının hisse senedi ve büyük holdinglerde yaşanan çöküşlerle erimesi) hepsi ama hepsi, çağdaş kapitalizm denen olgunun temel özellikleridir. Enron’un iflası, birçok kişinin işsiz kalmasına ve emeklilik haklarını yitirmelerine neden olmuştur. Fakat hepsinden daha fazla dikkat edilmesi gereken, el koyarak birikimin son zamanlarda eriştiği doruk nokta olan başıboş fonlar ve diğer mali sermaye araçlarıyla girişilen spekülatif saldırılardır.”[52]

Yurtsever “el koyarak birikim”in yeni yöntemleri olarak fikri mülkiyet “haklarının”, biyoteknoloji ürünlerinin patent ve lisans “haklarının” tekelleştirilmesini, biyolojik korsanlığın yaygınlaşmasını, dünyanın genetik kaynaklarının tekellerin denetimine geçmesini, doğanın toptan metalaştırılmasını, kamu hizmetlerinin özelleştirilmesini sıralamaktadır.[53] Anlaşıldığı gibi, bütün bunlar sermaye birikiminin sadece yeni mekanizmalarıdır. Yani süreçler yenidir, fakat sermaye birikimi kavramında/soyutlamasında değişiklik yapmaya gerek yoktur. Kavramın içeriği zenginleşmiştir.

Şimdi neoliberal otoriter kapitalist devletin bazı temel özelliklerini sıralayabiliriz:

i. Kapitalist devletin iktisadi süreçlere müdahalesi artsa ve bu müdahalenin biçimi değişse de doğrudan meta ve hizmet üretimindeki rolü minimum düzeye gerilemiştir.

ii. Neoliberal devlette yasama organı işlevsizleşmiş, yürütmenin gücü artmıştır. Yürütme erki ve idare, devleti örgütleyen ve yöneten güç olarak önem kazanmıştır. Yürütmenin devlet bürokrasisi/idare üzerinde siyasi denetimi artmış, idarenin özerkliği yiterek, yürütmeye tabi olmuştur. Milletvekillerinin devlet bürokrasisindeki/idaredeki karar alma süreçlerine katılımları kaybolmuştur. Siyasi kararların alınması, devlet politikalarının oluşturulması artık idare, hükümet, milletvekilleri ve siyasi partilerin aralarındaki görüşme ve tartışmaların sonucu olmaktan çıkmış, doğrudan yürütme gücünün ve devlet bürokrasisinin tekeline girmiştir. Parlamento siyasi uzlaşıların hazırlandığı sahne olma rolünü yitirmiştir. Devlet bürokrasisi ve yürütme gücü, artık devlet politikasını oluşturmakta ve uygulamaktadır. Böylelikle sadece yolsuzlukların üzerinin örtülmesi kolaylaşmamış, aynı zamanda devlet politikaları toplumsal denetimden tümüyle uzaklaşmış ve iktidarın geçirimsizliği cisimleşmiştir. Sermayenin çıkarına olan düzenlemelerin meşrulaştırılma yeri olan parlamento, bu işlevini terk etmiş, devlet politikalarının meşrulaştırılma süreçleri, referandumlara ve medya organları gibi yapılara kaymıştır.[54]

iii. Yasama, yürütme, yargı arasında görece var olan erkler ayrılığı, artık tümüyle ortadan kalkmakta, bunlar kaynaşmaktadır.

iv. Devlet iktidarı, artan bir biçimde merkezileşip yoğunlaşmıştır. Başkanlık sistemi, bir tür Bonapartizm türü olmayıp, devlet iktidarının bu merkezileşmesi ve yoğunlaşmasını cisimleştirmektedir. Devlet idaresinin iktidar mekânları ve kanallarının iktidarın tepesine doğru yöneltilmesi olan başkanlık sisteminde, başkan, devlet idaresinin artan siyasi rolünün temsilcisidir. İdari-siyasi düzenekler, başkana bağlanmaktadır.[55]

v. Neoliberal otoriter devlette, devlet idaresini birleştirip bütünleştiren, idarenin farklı kolları arasında uyumu, yürütme gücünün tepesindekilere karşı sadakatini ve bağımlılığını sağlayan egemen bir devlet partisine gereksinim vardır. Devlet örgütlenmesi, neoliberal dönemde açık ve yoğun biçimde siyasallaşmaktadır. Egemen devlet partisi, devlet personeli içerisinde kadrolaşmakta olduğundan, devlet yapısı ile egemen parti arasında kadrolar açısından geçişkenlik bulunur. Egemen kitle partisi, devlet ideolojisini ve politikalarını kitlelere ulaştırmada, medya organlarıyla birlikte hareket etmektedir.[56]

vi. Neoliberal otoriter devlet, kapitalist demokrasideki siyasi düzeneklerin artan otoriterizmiyle karakterize dönüşümler içermektedir. Kitleler siyasi karar merkezlerinden dışlanmakta, devlet organları ile yurttaşların arasındaki mesafeler büyümekte, devlet ileri derecede merkezileştirilmekte, örgütlü fiziki baskı artırılmakta ve ideolojik yönlendirmeler güçlendirilmektedir. Bu devlette birçok faşizan düzenek de kristalleşmektedir.[57]

vii. Neoliberal dönmede hukuk sistemi piyasa ilişkilerine açılmakta ve bir tür özelleştirme yaşanmaktadır. Tahkim, arabuluculuk, uzlaştırma, kısa yargılama, müzakere, yargıç kiralama gibi yeni yollarla devlete ait yargılama yetkisi, özel yargı piyasasına devredilmektedir. Kamu yararını gözeten ulusal mahkemelerin yerini bir iktisadi sektöre dönüşen özel yargı sistemi (hukuk şirketleri) almaktadır.[58]

viii. Kapitalist sınıf ile proletarya arasındaki iktidar ilişkilerinin örgütlenmesi olarak devlet, işçi sınıfının bu iktidar ilişkisindeki örgütlülüğünü ve gücünü kırıp asimetriyi artırmış, topluma dönük sosyal işlevlerini tasfiye etmiştir.

ix. İşçi sınıfının mücadelelerinin kapitalist sınıfın hegemonyası için oluşturduğu tehlikeler karşısında, bu mücadeleleri önleyici maddi düzenekler oluşturulmuştur. Sendika bürokrasisi, yandaş sendikalar, devlet-sendika-patronlar-işçiler arasında korporatif ilişkiler bu düzeneklerden bazılarıdır. “‘Reformist’ işçi sendikaları bundan böyle idari düzeneğin içine doğrudan doğruya yerleştirilmişlerdir.”[59] Neoliberal kapitalist demokrasilerde, politik özgürlüklerde belirgin bir gerileyiş ve toplumsal ilişkilerin bütün boyutları üzerinde otoriter denetimin genişlemesi yaşanmaktadır.

x. Neoliberal dönemin siyasal rejiminde partilerin yöneticileri ile tabanları, katılımcıları arasındaki kopukluk belirginleşmiştir. Bu kopukluğun bir göstergesi kitlelerle doğrudan etkileşimler yerine kamuoyu anketlerine başvurmanın yaygın kullanımıdır. Tabandan gelen ve parti değerlendirmesinden geçen taleplerin, iktidar partilerince devlet politikalarının oluşumunda dikkate alınması söz konusu değildir. Milletvekilleri adaylarının belirlenmesi de iktidarın tepesindekilerin ataması şeklinde yaşanmaktadır. Neoliberal dönemde partilerin politik yaklaşımları arasındaki farklar yelpazesi iyice daralmıştır.[60]  Kapitalist sınıf iktidarının toplum üzerindeki hegemonyasının oluşması, toplumsal güçlerin çoğulculaştırılmasını içerir[61],  fakat düzen partilerinin oluşturduğu çoğulculuk aldatıcıdır. Kapitalist sınıfın toplumsal iktidarının oluşturulmasında siyasi partiler, birer hegemonya yapısı olarak işlevlerinde gerileme içerisindedir.

xi. Neoliberal kapitalist devletin güvenlik örgütlenmesi güçlendirilmekte ve yeniden yapılandırılmaktadır. Örneğin Türkiye’de profesyonel ordu/sözleşmeli askerlik üzerinden ordu yeniden yapılandırılmakta, polis örgütlenmesinin kadroları ağırlıkla milliyetçi-muhafazakâr parti tabanlarından devşirilerek, yapı sağlamlaştırılmaktadır.

xii. AB, DB, IMF ve NATO gibi emperyalist örgütler, kapitalist devletlerin uyguladığı bazı politikalarda yönlendirici olarak ülkelerdeki siyasal iktidarın içsel bir bileşeni olmakta, böylelikle kapitalist devletin uyguladığı bazı politikaların sorumluluğu ulaşılamaz, anonim örgütlenmelere aktarılmaktadır.

xiii. Neoliberal kapitalist devlet, bir holdinge benzer şekilde işlemektedir. Piyasa ilişkileri devletin içerisine ve ilişkilerine nüfuz etmiş bulunmaktadır.

Neoliberal otoriter devlet ile faşizm arasındaki farklar konusunda da Poulantzas’ın yazdıkları anlamlıdır:

“Otoriter devletçiliğin yüze çıkışı ne yeni bir faşizmle ne de bir faşizan süreçle özdeşleştirilebilir. Bu devlet gerçek bir istisnai devletin yeni biçimi olmadığı gibi, kendi başına, böylesi bir devlete doğru geçişin formu da değildir. Burjuva cumhuriyetin mevcut evredeki yeni ‘demokratik’ formunu temsil etmektedir (…) Ayrıca faşist devlet bir siyasi bunalıma ve onun da ötesinde gerçek bir devlet bunalımına tekabül eder: Otoriter devletçiliğin, bunalım halindeki bir devlete tekabül etmeksizin, kendini dayattığı birçok ülkedeki durum bu değildir (…) Faşist devlet halkçı hareketin ve işçi sınıfının önceden uğradığı tarihsel bir bozgunu varsayar (…)”[62]

Komünizm ve devlet

Avrupa’da mutlak monarşiler, kapitalist üretim ilişkilerinin gelişimine yardımcı olmuş, burjuva devrimleri sonrasındaysa devlet iktidarları, kapitalizmin gelişiminde önemli işlevlere sahip olmuştur. Bu nedenle kapitalist toplumsal ilişkilerin oluşumu tümüyle kendiliğinden bir süreç olmayıp, kapitalizmin doğuşunda burjuva sınıfsal bilinç ve örgütlülük faktörleri devrededir. Komünizmin inşası içinse burjuvazinin sahip olduğundan daha gelişkin bir dünya görüşü ile öncü parti ve proletarya diktatörlüğü gibi örgütlenmelere ihtiyaç bulunmaktadır.

Burjuva devlet yapısını sosyalizmde, sosyalist amaçlarla olduğu gibi kullanmanın mümkün olduğu şeklindeki anlayış, Paris Komün’ünden ve Sovyet iktidarından buyana tarihsel olarak olumsuzlanmıştır. Kapitalist devlet örgütlenmesinin hem tasfiye edilecek hem de dönüştürülecek öğeleri bulunmaktadır. Sosyalist devrim, sosyalist tipte yeni bir devleti kurar ve örgütler. Devlet iktidarının organları olan ordu, polis, yargı ve diğer bürokratik yapıların “yıkılması” ya da “parçalanması”ndan kastedilen, bunların yapılanma ve işleyişinin dönüştürülmesi, halkın katılımıyla yeni organların örgütlenmesidir. 

Proletarya diktatörlüğü, sosyalist devrim sonrası işçi sınıfının iktidarı ya da egemenliğini anlatan bir olgu ve kavramdır. “İşçi sınıfının devleti”, “sosyalist devlet”, “sosyalist demokrasi”, “proletarya demokrasisi” kavramları ile proletarya diktatörlüğü aynı anlamlara sahiptir.

Marx’ın bu konudaki formülasyonu şu şekildedir:

“Kapitalist toplum ile komünist toplum arasında, birinin ötekine devrimci dönüşüm dönemi yatar. Bunun karşılığı ise, devletin proletaryanın devrimci diktatörlüğünden başka bir şey olamayacağı bir geçiş dönemidir.”[63]

Marx, komünizmi iki evreye ayırmakta ve “sosyalizm” kavramını kullanmamaktadır. Lenin, proletarya diktatörlüğüne sosyalizm demektedir. Sosyalizm döneminde işçiler ve köylüler toplumsal sınıflar olarak vardır, fakat bu dönem boyunca sınıfsal farklar zaman içerisinde kaybolur. Ülke ölçeğinde kapitalist sınıftan ve dünya ölçeğinde emperyalist devletlerden gelebilecek direniş ve saldırılara karşı koymak için gerektiği kadar, sosyalist ülke(ler)de sınıfların ortadan kalması için de proletarya diktatörlüğüne, eş deyişle sosyalist devlete gereksinim duyulmaktadır.

Bize göre, proletarya diktatörlüğü bir devlet biçimidir, sosyalizm ise bir geçiş toplumu. Fakat bu “geçiş toplumu”, kapitalizmden komünizme geçiş komünizmin içerisinde gerçekleştiğinden ikisi arasında ayrı bir evre oluşturmaz. Sosyalist siyasal devrim sonrası “devrimci dönüşümler dönemi” ile başlayıp komünizmin alt aşamasının sonuna kadar olan tarihsel kesiti, sosyalizm olarak kavramanın sakıncası yoktur. Sosyalizm evresi, eş deyişle komünizmin ilk evresinde siyasal devrim sonrasının ilk devlet biçimi proletarya diktatörlüğüdür. Proletarya diktatörlüğü zaman içerisinde değişen dinamik bir yapıdır. Sosyalist devletin ilk biçimi olan proletarya diktatörlüğü, sınıfların ortadan kalkmasıyla başkalaşır ve üreticilerin katılım gösterdiği böylelikle kamusallaşan bir sosyalist devlet formuna erişir. Komünizmin ilk evresi olan sosyalizm, dinamik bir toplumsal ilişkiler sistemi olarak kavranmalıdır.

Haluk Yurtsever ise bizim görüşümüzün aksini savunmaktadır:

“Komünizmin alt aşamasıyla, proletarya diktatörlüğü altındaki geçiş dönemini birleştirip bütün bu sürece ‘sosyalizm’ demek kanımca büyük ve önemli bir teorik yanlışa yol açmaktadır.”[64]

Oysa Yurtsever konuyu “köşeli” olarak ele almakla, süreklilikler ve dönüşümlerle karakterize bir tarihsel kesiti, kompartmanlara ayırarak düşünmekle yanlış yapmaktadır.

Yurtsever’in komünist topluma dair düşüncesi şöyledir:

“Komünist toplum, özel mülkiyetin, sömürünün, sınıfların, meta ilişkilerinin olmadığı, değer yasasının işlemediği, yabancılaşmış emeğin ortadan kaldırıldığı bir toplumdur. Komünizmin alt evresinde de, üst evresinde de bu kategoriler yoktur. Bunlar varsa henüz komünist toplum yoktur. Sorunu bu kadar kesin ve köşeli koymadan doğru bir teorik zeminde tartışmak olanaksızdır.”[65]

Bize göre bu yaklaşım, statik bir bakışa sahiptir. Komünist topluma dair teorik kavrayış, tarihsel gerçekliğin dinamizmini barındırmalıdır. Komünizm bir oluşum sürecidir. Komünizmin alt evresi olan sosyalizmde, Yurtsever’in sıraladıkları bir dönüşüm içerisinde gerçekleşir. Süreçlerin ve dönüşümlerin, soyutlamada statik ve “köşeli” biçimde kavranması, yanlış sonuçlara götürmektedir. “Şu varsa, komünizm yoktur” türünde bir kavrayış, komünizmin zaman içerisindeki gelişimini anlayamaz. Örneğin kapitalizm gelişip değişimler geçirerek emperyalizm formuna bürünmüştür. Emperyalizm kapitalizmin bir evresidir. Emperyalizm gelişti diye, kapitalizm ortadan kalkmamıştır. Buna benzer şekilde komünizmin ileri evresi, alt evresi olan sosyalizm adı verilen geçiş döneminden geçilerek oluşan bir toplumsal sistemi anlatır. Yine saf bir kapitalizmin olmadığını, kapitalist üretim ilişkilerinin egemen üretim tarzı olarak toplumsal formasyonlarda var olduğunu biliyoruz. Komünizmin ilk evresi olan sosyalizmde de böylesi bir saf olma durumu yoktur.

Komünizmin alt evresi olan sosyalizm, tarihsel olarak bir geçiş kesitidir. Başlangıçtaki devlet biçimi olan proletarya diktatörlüğü üreticilerin devleti olacak şekilde gelişir, güçlenir ve dönüşür. Sömürünün kaldırılması sosyalist devrim sonrası hızlıca uygulamaya konacak bir konudur. Meta üretiminin önce sınırlandırılması ve sonrasında tamamen kaldırılması, sınıfların yerini üretici emekçilerin alması, komünizmin ilk evresi olan sosyalist dönüşümler döneminde gerçekleşir. Sosyalizmde örneğin emekçilerin eğitim farklılıkları ücretlere yansıtılır, çünkü işçilerin vasıfsızlığı kutsamaması için bu düzenleme gerekli olduğu kadar, bu geçiş evresinin kapitalizmden çıkıp geldiği kadarıyla onun doğum lekelerini taşıması kaçınılmazdır.[66]

Sosyalizmde sömürü kısa zamanda yok edilir, fakat sınıfların sönümlenmesi/yok oluşu daha uzun bir süre zarfında gerçekleşir. Sınırlandırılmış meta üretimi ve dolayısıyla kısıtlı bir alanda hüküm süren değer yasası da, ancak belirli bir zaman sonrasında tümüyle lağvedilebilir. Başlangıçta proletarya diktatörlüğü formundaki sosyalist devlet, giderek tüm üreticilerin devleti olacak, sınıflar üreticiler haline gelecek, toplum-devlet ayrışması giderek silikleşecektir. Sosyalizm döneminden komünist dünya toplumuna (ikinci evreye) geçişle birlikte, insanların birbirlerini siyasal olarak yönetmesinin yerini, işlerin ve süreçlerin kolektif yönetimi alacaktır.

Toplumsal ilişkilerin sınıfsal belirlenimi komünizmde ortadan kalkacağından, tarihin bu döneminde insanlar arasında gözlenen siyasal egemenlik ve yönetim ilişkileri de ortadan kalkar. Bu, siyasal egemenlik, tahakküm ve baskı aracı olarak devletin ortadan kalkması anlamına gelir. Sosyalizm döneminde devlet, bu eski işlevini giderek terk edecektir. Siyasal organizasyon olarak devlet, ancak tüm toplumsal yaşamın örgütlenme biçimi olduğunda sönümlenir ve toplum içerisinde erir. Devlet/devletler, giderek tüm dünya üzerinde yaşayan insanların kolektif bir biçimde, örgütlenerek denetimlerine aldıkları nesnel toplumsal işleri yapar duruma gelecektir. Planlamaların yapılması, üretim süreçlerinin gerçekleşmesi, gereksinimlerin giderilmesi, genç kuşakların eğitimi, yaşlıların ve engellilerin bakımı gibi toplum mühendisliği kapsamındaki işler, herkesi kapsayan bir örgütlenmeyle yerine getirilecektir. Kısacası tahakküm örgütlenmesi ve siyasal iktidar yapısı olan devlet/devletler söner ve toplum içerisinde erirken, giderek tüm insanlığı kapsayan bir örgütsel yapılanma yaratılacaktır. Devlet/devletler birliği, tüm insanlığı kapsayan toplum örgütlenmesi olacaktır. Devlet, örgütlü toplumla özdeşleşecektir. Devletin tarihsel olarak aşılması, ancak dönüşümü ve gelişimiyle olanaklıdır. “Komünizm “devletsiz” ya da devletin yok edildiği bir toplum değil, devletin aşıldığı bir toplumsal sistemdir.[67]

Bu noktada, Bakunin’in Marx’a “Almanya’da yaklaşık 40 milyon (proleter var-MB). Mesela 40 milyonun tümü hükümetin üyesi mi olacak?” sorusuna Marx’ın yanıtını hatırlamak yararlıdır: “Elbette! (…) ‘Halkın tümü yönetecek ve yönetilen olmayacak’.”[68]

Sosyalizm döneminde öncü komünist parti ile devlet arasındaki ilişkiye gelirsek… Sosyalist devlet, toplumsal ilişkilerin bir boyutu olduğundan, komünist parti, bu ilişkilere de öncülük eder. Sosyalist devleti çalıştıran, yöneten, komünizm hedefiyle uyumlu doğrultu kazandıran öncü örgütlenmedir. Komünist partinin, sosyalist devletle tümüyle özdeşleşmesi fiziksel/nesnel olarak olanaklı değildir. Kapitalist devlet örgütlenmesinin “yıkılması”, yani belli başlı organlarının dağıtılması ve yeniden organize edilmesi, üreticilerin devlet yönetimine katılımının sağlanması, ancak öncü örgütlenmenin devlet pratiklerinde bizzat çalışması ile mümkündür. Geçmişten devralınan bürokratik, akademik ve teknik kadroların sabotajlarına, aksamalar oluşturmalarına karşı koyacak öznel faktör de öncü yapıdır.

Gelecekte sosyalist devletin organlarının/yapılanmalarının nasıl şekilleneceği konusunda yaşanmış sosyalizm deneyimlerini yok saymak, doğru olmayacaktır. Her ülkenin bu konuda özgüllükleri bulunacaktır, fakat sosyalist devrim yayıldıkça, devletler arasında entegrasyon ve birbirine benzeşmeler yaşanacaktır.

Sosyalizm evresinin öncelikli düzenlemeleri, emeğin sömürülmesine son vermek, üretim araçları üzerindeki özel mülkiyeti kaldırmak, üretim ile dağıtımı merkezi planlamayla gerçekleştirmek, meta üretimini ve pazarı ortadan kaldırmaktır. Kapitalizmin oluşturduğu ileri endüstriyel üretimin toplumsal karakterine uygun olan mülkiyet, toprağın ve üretim araçlarının toplumsal/kamusal mülkiyetidir. Sosyalizmde mülkiyet ortadan kaldırılmaz, toplumsallaştırılır.[69] Üretim araçlarının ve toprağın mülkiyeti sosyalizmde devletin elindedir. Mülkiyetin toplumsallaştırılması/kamulaştırılmasının temel ve nihai biçimi devlet mülkiyetidir. Mülkiyetin yok edilmeyeceği ya da ortadan kaldırılmayacağı, tıpkı devlet ve ailenin durumunda olduğu gibi aşılacağı görülmelidir. Ev, araba gibi büyük tüketim araçları üzerindeki özel mülkiyetin aşılması içinse zamana ihtiyaç bulunmaktadır.[70]

Merkezi planlama, boşa giden toplumsal kaynakları kullanmayı sağlar, atıl insan gücünü toplumsal hedefler doğrultusunda seferber eder, yeni kaynaklar yaratmaya yönelir. “Merkezi planlama, teknik olmaktan çok siyasal bir süreçtir; siyasal kararlar alma, tercihler yapma etkinliğidir.”[71] Sosyalizmde merkezi planlama, ekonomiyi toplumun yararına, rasyonel biçimde, sektörler arası uyum sağlayıp, tasarruflu şekilde yönetmenin adıdır. Fakat sosyalist kuruluş sürecinde planlama, neyin ne kadar üretileceği teknik boyutunun ötesinde komünizme dönük hedefler doğrultusunda siyasal bir mücadele aracıdır. Sosyalizmde ideal planlama, merkezidir, çünkü mülkiyet ilişkilerinde, tamamıyla kamu mülkiyetine geçiş, sosyalist kuruluşun temel izleğidir.[72]

İş bölümünün aşılması ise, komünizmin ileri evresinde mümkündür. İş bölümü “toplumsal faaliyetin sabitlenmesi” olup, dışsal olarak dayatılan bir toplumsal kısıtlamadır. Bu nedenle iş bölümü bir özgürlük eksikliği, dolayısıyla yabancılaşma biçimidir. Komünist toplumda iş bölümü, çalışma alanlarının ya da somut emek türlerinin bireylere dağılımı anlamında var olacak, ancak bireyler tekil faaliyetlerle sınırlanmış olmayacaklardır. “Komünist bir toplumda ressamlar yoktur, olsa olsa başka şeylerin yanı sıra resimle de meşgul olan insanlar vardır.”[73]

---

[1]Bu alt başlığın yazılmasında Poulantzas ve Jessop’un düşüncelerinden yararlanılmış, Poulantzas’ın düşünceleri yer yer eleştirilmiştir.

[2] Bob Jessop, Devlet Teorisi, Epos Yayınları, 1. Basım, 2008, s. 474

[3]Silahlı gücün devlette yoğunlaşması, sınıflar arası mücadelelerin iç savaşa evrilmesinin önünü alarak, siyasal, sendikal ve diğer mücadele örgütleri üzerinden gerçekleşmelerini sağlar.

[4]Nicos Poulantzas, Devlet, İktidar, Sosyalizm, Epos Yayınları, 2004, s. 102

[5]John Holloway, Sol Picciotto, Sermaye, Kriz ve Devlet, Editör: Simon Clarke, Devlet Tartışmaları-Marksist Bir Devlet Kuramına Doğru içinde, Ütopya Yayınları, 1. Basım, 2004,s. 155

[6]K. Marx, Kapital Cilt 1, Yordam Kitap, s. 718-9

[7]Haluk Yurtsever, Tarihten Güncelliğe Sınıf Savaşları ve Devlet, Yordam Kitap, 1. Basım, 2006, s. 90

[8]Bu konuyu değerlendiren bir makaleyi okumak için: https://ayrintidergi.com.tr/burjuva-devrimi-tartismalari-isiginda-1908-ve-1923e-bakmak/

[9] Bob Jessop, a.g.e., s. 61-2

[10]https://tr.wiktionary.org/wiki/ulus

[11]Andrew Heywood, Siyasi İdeolojiler; Bir Giriş, 2007, s. 197-8

[12]Bilimsel verilere göre “ırklar” yoktur. “Irk” ideolojik bir kodlamadır. Bu konuda bkz; https://evrimagaci.org/irk-nedir-biyolojik-olarak-insan-irklari-var-midir-683

[13]Anderson, ulusu, kan bağıyla ya da dinsel ilişkilerle var olan eski tip cemaatlerin yerini alan hayal edilmiş bir topluluk olarak kavramaktadır. Bkz; Benedict Anderson, Hayali Cemaatler-Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, Metis Yayınları

[14] Egemen ideoloji, toplumda yaygın olan ve toplumsal ilişkilerin yeniden üretimini sağlayan, kapitalist sınıf ile proletarya arasındaki iktidar ilişkilerinde ideolojik egemenlik/iktidar oluşumuna katılan ideolojik öğeler birliğidir. Egemen ideolojinin kapsamında realist ideolojik motifler, sağduyu öğeleri de dinci ve milliyetçi, liberal ideolojik motif ve temalarla birlikte parçalı, karşıtlıklar içerecek şekilde, muğlâk anlamlarıyla bulunur. Resmî ideoloji ise, kapitalist devlet personelinin birliğini ve sürekliliğini sağlayan, toplumdaki egemen ideolojinin bazı öğelerinin devlet içerisinde aldığı formdur.

[15]Haluk Yurtsever,a.g.e., s. 108-9

[16]E. J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetçilik, Ayrıntı Yayınları, 3. Basım, 2006, s. 24

[17]Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 106-7

[18]Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 129

[19] Bob Jessop, a.g.e., s. 238-9

[20] Bkz; Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 184-212

[21] “İktidarın alanı kesinlikle ilişkiseldir. Bir sınıfın iktidarı (örneğin egemen sınıfınki), onun elinde tuttuğu bir tözü anlatmaz: İktidar, çeşitli sınıfların toplamı hiç olan iktidara ilişkin eski anlayış uyarınca paylaşacakları ya da mübadele edecekleri nicelenebilir bir büyüklük değildir. Bir sınıfın iktidarı, her şeyden önce, o sınıfın ekonomik, siyasi ve ideolojik münasebetler içindeki nesnel yerine (…) gönderme yapar.” Bkz; Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 163

[22]“Devletin (Marx’a göre sermayenin olduğu gibi) bir ilişki veya daha belirgin olarak, mücadele eden sınıflar arasındaki iktidar ilişkisinin bir şekillenmesi olarak görülmesi gereklidir.” Bkz; Nicos Poulantzas, Kapitalist Devlet: Miliband ve Laclau’ya Cevap, N. Poulantzas-E. Laclau-R. Miliband-Kapitalist Devlet Sorunu içinde, İletişim Yayınları, 2. Basım, 1990, s. 161

[23]Louis Althusser, İdeoloji ve Devletin ideolojik Aygıtları, Çeviren: Alp Tümertekin, İthaki Yayınları, Birinci Baskı, 2003

[24]Nicos Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, İletişim Yayınları, 4. Basım, 2019, s. 351-2

[25]Nicos Poulantzas, Kapitalist Devlet Sorunu, a.g.e. içinde, s. 35-6

[26]Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 132

[27]Ralph Miliband, Kapitalist Devlet: Nicos Poulantzas’a Cevap, a.g.e. içinde, s. 52-3

[28]“Devlet iktidarı, sınıf iktidarının sağlandığı ve sürdürüldüğü başlıca ve nihai –ama tek değil- yoldur.” Bkz; Ralp Miliband, Poulantzas ve Kapitalist Devlet, a.g.e. içinde, s. 67. “(…) iktidar, Marksizm açısından devletle özdeşleşmez ve devlete indirgenmez (…)” Bkz; Nicos Poulantzas, Devlet, İktidar, Sosyalizm, Epos Yayınları, 2004, s. 39

[29] Şu cümlelerde benzer bir argüman ifade edilmiştir: “Bölüşüm ilişkilerinin egemenlik ilişkilerinin ve çatışmanın temeli olduğunu söylemesek de üretim ilişkilerinin böyle bir temel oluşturduğunu kesinkes söyleyebiliriz. Bu, üretim ilişkilerinin (…) toplumsal sınıflar arasındaki egemenlik ilişkileri olduğu anlamına gelir.” Simon Clarke, Marksizm, Sosyoloji ve Poulantzas’ın Devlet Kuramı, Editör: Simon Clarke, Devlet Tartışmaları-Marksist Bir Devlet Kuramına Doğru içinde, s. 118 “(…) ekonomik mülkiyet en başta üretim araçlarını verili kullanımlara koşmanın ve böylece elde edilen ürünlerin sahibi olmanın erkini, sahiplenme de üretim araçlarını çalıştırmanın ve emek sürecine hâkim olmanın erkini gösterir.” Bkz; Nicos Poulantzas, Devlet, İktidar, Sosyalizm, Epos Yayınları, 2004, s. 39

[30]Nicos Poulantzas, Kapitalist Devlet: Miliband ve Laclau’ya Cevap, a.g.e. içinde, s. 154-5

[31]Nicos Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, İletişim Yayınları, 4. Basım, 2019, s. 364

[32]“Üretim ilişkileri, basitçe emek sürecine dair ilişkiler değildir (…) Üretim ilişkileri toplumdan bağımsız değildir (…)” Bkz; Simon Clarke, Marksizm, Sosyoloji ve Poulantzas’ın Devlet Kuramı, Editör: Simon Clarke, a.g.e. içinde, s. 106

[33]Kapitalist devletin birikim süreçlerinden görünürde özerk oluşuna dair aşırı vurguyu “politisizm” olarak isimlendirenler bulunmaktadır. Bkz; John Holloway, Sol Picciotto, Sermaye, Kriz ve Devlet, Editör: Simon Clarke, a.g.e. içinde, s.146, 152

[34]Colin Barker, Kapitalist Devlet Kuramı Üzerine Bir Not, Editör: Simon Clarke, a.g.e. içinde, s. 253

[35]Nicos Poulantzas, Devlet, İktidar, Sosyalizm, Epos Yayınları, 2004, s. 18

[36]Bob Jessop, Birikim Stratejileri, Devlet Biçimleri ve Hegemonya Projeleri, Editör: Simon Clarke, a.g.e. içinde, s. 208

[37]Simon Clarke, Devlet, Sınıf Mücadelesi ve Sermayenin Yeniden Üretimi, Editör: Simon Clarke, a.g.e. içinde, s. 230

[38]Simon Clareke, Devlet, Sınıf Mücadelesi ve Sermayenin Yeniden Üretimi, Editör: Simon Clarke, a.g.e. içinde, s. 231

[39]Clarke şöyle yazmaktadır: “(…) devlet mantıksal olarak sermayenin gerekliliklerinden dolayı gelişmemiştir; o, tarihsel olarak sınıf mücadelesinden çıkıp gelmiştir” Bkz; Simon Clarke, Devlet, Sınıf Mücadelesi ve Sermayenin Yeniden Üretimi, a.g.e. içinde, s. 231

[40]Devletin bir ilişki olarak kavranması Poulantzas’ın ve başka yazarların bahsettiği bir husustur. Örneğin bkz; Nicos Poulantzas, Kapitalist Devlet: Miliband ve Laclau’ya Cevap, a.g.e. içinde, s. 163-4; Nicos Poulantzas, Devlet, İktidar, Sosyalizm, Epos Yayınları, 2004, s.143. “(…) devlet, ekonomik temele gönderme yapılarak açıklanabilecek bir üstyapı değildir. Tıpkı para, değer vb. gibi tarihsel olarak özgül bir toplumsal ilişkiler biçimidir (…) bir toplumsal ilişki biçimi olarak tanımlanabilecek devlete (…)” Bkz; John Holloway, Devlet ve Gündelik Mücadele, Editör: Simon Clarke, a.g.e. içinde, s. 275-314. “Devlet erki de biçim-belirlenimli bir toplumsal ilişkidir.” Bkz; Bob Jessop, Birikim Stratejileri, Devlet Biçimleri ve Hegemonya Projeleri, Editör: Simon Clarke, a.g.e. içinde, s. 208 “Devlet iktidarı, belirli bir konjonktürde değişen güçler dengesini yansıtan karmaşık bir toplumsal ilişkidir.” “Kapitalist devlet tipine en temel biçimsel özelliğin tikelleştirilmesi; yani, sermaye dolaşımından kurumsal ayrımı olan, biçim-belirlenimli bir toplumsal ilişki (…)” Bob Jessop, Devlet Teorisi, Epos Yayınları, 1. Basım, 2008, s. 162, 455

[41]Hazırlayanlar: Gérard Bensussan-Georges Labica, Marksizm Sözlüğü, Yordam Kitap, 2016, 1. Basım, s. 144

[42]Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 158, 173-4

[43]Mehmet Okyayuz, Faşizm, Hazırlayanlar: Gökhan Atılgan, E. Attila Aytekin, Siyaset Bilimi içinde, s. 377-90

[44]Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 174

[45]Nicos Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, İletişim Yayınları, 4. Basım, 2019, s. 36

[46]Mehmet Okyayuz, Faşizm, a.g.e. içinde, s. 377-90

[47]Yaşar Ayaşlı, Eski ve Yeni Faşizm, Yordam Kitap, 1. Basım, 2023, s. 196

[48]“Bu partiler, kitle tabanı, taraftarları, militanları ve temsilcilerini esas olarak küçük burjuvazinin oluşturduğu, iyi örgütlenmiş kitle patileridirler.” Nicos Poulantzas, Faşizm ve Diktatörlük, İletişim Yayınları, 4. Basım, 2019, s. 292. Poulantzas’ın küçük burjuvazi kapsamında “üretken olmayan ücretlileri”, örneğin sermayenin dolaşımı alanında çalışanları, artık-değerin gerçekleşmesine katkıda bulunan emekçileri, hizmet sektörü işçilerini ve devlet memurlarını sayması bir teorik yanlıştır. Bütün bu emekçiler, işçi sınıfının bileşenidirler. Ayrıca Poulantzas, küçük burjuvaziyi, eş deyişle işçi sınıfı ile kapitalist sınıf arasındaki katmanları, bir “sınıf” olarak görürken de yanılgı içerisindedir. Bkz; Poulantzas, a.g.e., s. 277-88

[49]H. Yurtsever böyle görüyor. Bkz; Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 199

[50]Vincent Navarro, Dünya Çapında Sınıf Mücadelesi, Çağdaş Marksizm Seçkisi-Yüzyıla Damga Vuran Metinler içinde, Hazırlayanlar: Bertell Ollman-Kevin B. Anderson, Yordam Kitap, 2019, s. 302

[51]Metin Özuğurlu’nun bu düşüncesini aktaran Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 204 Oysa Kapital 1. Ciltte Marx’ın kullandığı kavram “ilksel birikim” ya da “ilk birikim”dir (İng. primitive accumulation).

[52]David Harvey’den aktaran Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 204-5

[53]Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 205

[54]Nicos Poulantzas, Devlet, İktidar, Sosyalizm, Epos Yayınları, 2004, s. 243-53, 257

[55]Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 255-6

[56]Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 261-6

[57]Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 268-9

[58] İlhan Gülhan, Karşıdevrimci burjuvazi ile geriye dönüş, https://sendika.org/2023/06/karsidevrimci-burjuvazi-ile-geriye-donus-686105/

[59]Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 253

[60]Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 258-9

[61] Bob Jessop, Devlet Teorisi, Epos Yayınları, 1. Basım, 2008, s. 245

[62]Nicos Poulantzas, a.g.e., s. 234

[63]Karl Marx, Gotha Programının Eleştirisi

[64]Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 255

[65]Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 289

[66]H. Yurtsever aksini savunuyor: “Herkes için eşit ve karşılıksız eğitimin kamu tarafından güvence altına alındığı bir toplumda eğitim farklılıklarının ücretlere yansıtılmasının hiçbir akla uygun açıklaması yoktur.” (a.g.e., s. 291)

[67]Aile de devlet gibi komünizm döneminde yok olmayacak, aşılacaktır. Bu aşmanın yolu ailenin içerisinde gerçekleşen birçok işin toplumsallaştırılmasıdır. Yurtsever komünizde devletin ne olacağı hakkında şunları yazmıştır: “Devlet, toplumsal gelişmeye paralel olarak, değişime uğrayacak, zaman içinde kimi işlevleri azalıp yok olurken, kimi işlevleri başkalaşacak, kimi işlevleri toplumsallaşacak, kim bilir bugünden hiç düşünemeyeceğimiz yeni işlevler belirecek ve sonunda ‘devlet’, bildiğimiz devlet olmaktan çıkacaktır. Öteki sınıf ya da sınıflar üzerindeki baskı işlevi ortadan kalktığı anda siyasal devletin sönümlenmesi süreci de başlayacaktır. Komünizmin ileri aşamasında da, ‘şeylerin’ örgütlenmesi, toplumsal yaşamın planlanması, eşgüdümü için somut biçim ve ilişkilerini şimdiden bilemeyeceğimiz bir örgütlülüğün gerekli olacağı ise açıktır.” (a.g.e., s. 301) Bize göre işte bu örgütlülük de devlettir. Komünizmin ileri evresinde, egemen devletten değil, toplumun kendisine egemen olduğu bir devletten bahsedilmelidir. Tüm toplumu kapsayıcı bir örgütlenme olarak devlettir bu.

[68]Aktaran Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 257-8

[69]Sean sayers, Marx ve Yabancılaşma-Hegelyan Temalar Üzerine Yazılar, Kor Kitap, Birinci Basım, 2018, s. 163

[70]Bu konuda bkz; Mahmut Boyuneğmez, Konut Sorunu, https://marksistarastirmalar.blogspot.com/2023/02/konut-sorunu.html Araba kullanımının giderek azalacağı, toplu taşımacılığın yaygınlaşacağı, demiryolu, havayolu ve deniz yolu ulaşımının geliştirileceği de akılda bulundurulmalıdır.

[71]Haluk Yurtsever, a.g.e., s. 283

[72]Kemal Okuyan, Sovyetler Birliği’nin Çözülüşü Üzerine Antitezler, Yazılama Yayınevi, 4. Basım

[73]Karl Marx-Friedrich Engels, Alman İdeolojisi’nden aktaran Sean sayers, a.g.e., s. 183