Marx’ın Kugelmann’a Yazdığı Bir Mektup Hakkında

Mahmut Boyuneğmez

[[Every child knows a nation which ceased to work, I will not say for a year, but even for a few weeks, would perish. Every child knows, too, that the masses of products corresponding to the different needs required different and quantitatively determined masses of the total labor of society. That this necessity of the distribution of social labor in definite proportions cannot possibly be done away with by a particular form of social production but can only change the mode of its appearance, is self-evident. No natural laws can be done away with. What can change in historically different circumstances is only the form in which these laws assert themselves. And the form in which this proportional distribution of labor asserts itself, in the state of society where the interconnection of social labor is manifested in the private exchange of the individual products of labor, is precisely the exchange value of these products.

(…)

The vulgar economist has not the faintest idea that the actual everyday exchange relations can not be directly identical with the magnitudes of value. The essence of bourgeois society consists precisely in this, that a priori there is no conscious social regulation of production. The rational and naturally necessary asserts itself only as a blindly working average. And then the vulgar economist thinks he has made a great discovery when, as against the revelation of the inner interconnection, he proudly claims that in appearance things look different. In fact, he boasts that he holds fast to appearance, and takes it for the ultimate. Why, then, have any science at all?

But the matter has also another background. Once the interconnection is grasped, all theoretical belief in the permanent necessity of existing conditions collapses before their collapse in practice. Here, therefore, it is absolutely in the interest of the ruling classes to perpetuate a senseless confusion. And for what other purpose are the sycophantic babblers paid, who have no other scientific trump to play save that in political economy one should not think at all?]]

Kaynak: Abstract from Marx to L. Kugelmann in Hanover, London, July 11, 1868 https://www.marxists.org/archive/marx/works/download/Marx_Engels_Correspondence.pdf, Erişim tarihi: 14.05.2022

Bu yazıyı yazmama vesile olan olay, Suat Kamil Aksoy’un emek-değer teorisini Marx’ın “doğal” bir yasa olarak gördüğünü iddia etmesidir. Marx “doğal” derken ne kastediyor, neyi doğal bir yasa olarak görüyor, gelin bakalım… Önce Kugelmann’a yazdığı ve İngilizcesini yukarıda aktardığım mektubun bazı kısımlarının Türkçesini okuyalım:

Her çocuk, çalışmayı bırakan bir ulusun, bir yıl demeyeceğim, fakat birkaç hafta içinde bile yok olacağını bilir. Her çocuk, farklı ihtiyaçlara karşılık gelen ürün miktarlarının, toplumsal toplam emeğin farklı ve niceliksel olarak belirli miktarlarını gerektirdiğini de bilir. Toplumsal emeğin belirli oranlarda dağılması gerekliliğinin, toplumsal üretimin belirli bir formu tarafından ortadan kaldırılmasının mümkün olmadığı, fakat yalnızca bunun görünüş tarzını değiştirebileceği, apaçıktır. Hiçbir doğal yasa ortadan kaldırılamaz. Tarihsel olarak farklı durumlarda değişebilir olan, sadece bu yasaların kendilerini ortaya koydukları formdur. Ve toplumsal emeğin iç bağlantılarının, emeğin bireysel ürünlerinin özel değişiminde görünür hale geldiği bir toplum durumunda,  toplumsal emeğin oransal dağılımının kendini ortaya koyduğu form, kesinlikle bu ürünlerin değişim değeridir.

Vulgar ekonomist, her günkü aktüel değişim ilişkilerinin, değer büyüklükleriyle doğrudan özdeş olamayacağı yönünde sönük bir fikre (dahi) sahip değildir. Burjuva toplumun özü kesinlikle şundan ibarettir, a priori üretimin bilinçli toplumsal düzenlenişi yoktur. Rasyonel ve doğal zorunluluk kendini sadece kör çalışan ortalama olarak ortaya koyar (…)

Fakat konu başka bir arka plana daha sahiptir. Bir defa içsel bağlantılar yakalandı mı, mevcut koşulların kalıcı zorunluluğuna dair bütün teorik inanç, bu koşulların pratikteki çöküşünden önce çöker. Bu nedenle, burada, yöneten sınıfların anlamsız bir kafa karışıklığını sürdürmeleri mutlak çıkarlarınadır. Ve politik ekonomide hiç düşünmemek dışında oynayacak başka bilimsel kozları olmayan dalkavuk gevezelere başka hangi amaçla para ödeniyor?

İnsanlar ihtiyaçlarını karşılamak için ürünler üretirken, işbölümüne giderler. İlkel topluluklar da dâhil, tüm tarih boyunca toplumsal üretimlerinde insanlar, farklı emek türlerine dağılmış bir toplam toplumsal emeğe sahiptirler. Bu durum, üretim tarzlarının değişmesiyle değişmez. Bu nedenle Marx, toplumsal emeğin farklı emek türlerine dağılımını, “doğal” bir yasa olarak görmektedir. Dikkat edilsin, bu "doğanın bir yasası" değil, "doğal" bir yasadır. Tıpkı ürünlerin, emek harcanarak üretilmesi gibi “doğal” bir yasadır. Komünist toplumun ilk evresinde, ürünler değişime girmeyecek, fakat işbölümünce üretilen ürünlere bireyler ne kadar emek miktarı aktarmışsa, gerekli toplumsal fonlar için kesintiler yapıldıktan sonra, o miktarda emeğin oluşturduğu başka ürünleri geri alacaktır. Bu dönemde toplumsal üretim, bilinçli/bilimsel olarak bu ilke ekseninde düzenlenir. Komünist toplumun ileri evresinde, insanlar işbölümüne kölece boyun eğmeyecek, sabah balık avlayacak, öğlene doğru başka bir yeteneği doğrultusunda kendini gerçekleştirecek, öğleden sonraysa belki de bir eleştirmen/yazar olarak var olacaktır. Ancak yine de bu evrede de, toplumsal üretim, farklı emek türlerine dağılım gösterecektir. Üretkenlikteki artış öyle bir düzeydedir ki, bireyler birden çok emek türünde kendi yaratıcı potansiyellerini gerçekleştirmekte, tek bir emek türünde çalışma boyunduruğunda bulunmamaktadır.

Evet, ilkel topluluklar ve komünizm dönemleri dâhil, tüm toplumsal üretim tarzlarında geçerli olan, toplam toplumsal emeğin farklı emek türlerine oransal dağılımı, “doğal” bir yasadır.

Toplumsal emeğin işbölümüyle bu dağılımı kendini bireysel ürünlerin değişimi şeklinde gösteriyorsa; başka bir deyişle, insanlar ihtiyaçlarını, üretimlerini ve bölüşümlerini bilinçli bir genel toplumsal düzenlemeye giderek değil de, kendiliğinden tarihsel olarak gelişen değişim ilişkileri yoluyla gideriyorsa, toplumsal emeğin oransal dağılımı kendini bir biçimde/formda ortaya koyar: değişim değeri… İşte bu biçim/görünüş tarzı, tarihsel olarak değiştirilebilir olandır. Geleceğin toplumunda/komünizmde, toplam toplumsal emeğin farklı emek türlerine oransal dağılımı yine olacak, bu yasa/öz “doğal” bir yasa düzeyinde işlerliğini sürdürecek, fakat yasanın kendini ortaya koyuş tarzı/biçimi/görünüşü olan, farklı emek miktarlarının pazar/değişim ilişkilerinde birbirleriyle değiş tokuşuyla beliren değişim değerleri ortadan kalkacaktır. Bunun yerine komünizmin ilk evresinde, üreticiler ihtiyaçlarını gidermek için, toplumsal emeğe kattıkları emek miktarıyla orantılı şekilde geriye başka ürünlerde somutlaşmış emek miktarlarını çekecektir. Daha ileri evredeyse, ürün bolluğu olduğundan, bireylerin işbölümüne uymaları gerekmeyecek, bir birey birçok alanda yaratıcı bir faaliyet olarak üretimde bulunacaktır.

İşte bu nedenlerle Marx, Gotha Programı’nın Eleştirisi’nde şu satırları yazmıştır:

“Üretim araçlarının ortak mülkiyeti üzerine kurulu kooperatif toplumda, üreticiler ürünlerini değiştirmezler; ürünlere harcanan emek, ürünlerin içerdiği maddi bir nitelik olarak, onların değeri olarak belirmez, çünkü kapitalist toplumdakinin tersine, bireysel emek artık dolaylı biçimde değil de, doğrudan toplumsal emeğin parçasıdır (…)”

Bireysel emek, kapitalist toplumda pazar/piyasa aracılığıyla toplumsal emeğin bir parçası olur. Sosyalist/komünist toplumun ilk evresindeyse, üretim toplumun ihtiyaçları doğrultusunda bilimsel olarak planlanır ve üreticilerin emeği, değişim ilişkileri dolayımına girmeden, doğrudan toplumsal emeğin bir parçası olarak ürünlere aktarılır, bu aktarılan kadar emek içeren başka ürünlerse yeniden bireylerin tüketimine sunulur.

Marx’ın terminolojisinde “maddi” kelimesi, “nesnel” ile eş anlamlıdır. Aslında, değer, metaların nesnel, ölçülebilir bir özelliğidir. Ortalama ve toplumsal olarak gerekli emek miktarlarıyla değer büyüklükleri belirlendiğinden, emek de toplumsal bir pratik olduğundan; değere, toplumsal ilişkilerin bir sonucu olarak bakılmalıdır. Değer metaların, fiziksel bir niteliği, doğal bir niteliği değildir. Örneğin altının iletkenliği, fiziksel/doğal bir nitelikken, değeri “nesnel” bir özelliktir. Fakat biz Marx’ın ne demek istediğini anlıyoruz. Önemli olan nokta, ilkel topluluklarda ve komünist toplumda, emeğin ürünler oluştururken, onlarda bir değer görünümüne sahip olmadığının kavranmasıdır.

Emek-değer yasası, ilkel topluluklarda, komünizmde, Robinson gibi bir adada yaşamak zorunda kalmış birkaç kişinin aralarında kurduğu ilişkilerde, hayvanların biyolojik/doğal “emeği”nin ürünlerinde, bir kişinin kendi kullanımı için yani yararlılığı için emek harcayarak oluşturduğu bir üründe (örneğin bir köylünün kendi ailesi için peynir yapmasında) geçerli değildir. Değerin oluşması için emek harcanması ve ürünlerde bu emeğin içerilmesi gereklidir. Fakat bu ürünler insanlar arasında değişime girmediği sürece, içerdikleri emek miktarları, değer olarak gerçekleşmez. Değer, metaların üretim sürecinde oluşur, fakat dolaşımda gerçekleşir.

Marx’ın Gotha Programı’nın Eleştirisi’nde, metalardan, kapitalist toplumdan bahsedişinde, “değer”, “eşdeğer” kavramlarını kullanması, komünist toplumdan bahsederken ise, “değer” kavramını kullanmaması dikkat çekicidir. Komünist toplumun ilk evresinde örneğin, emek miktarlarının üretimde toplumsal emeğe katılması ve tüketim için geriye katıldığı oranda çekilmesinden bahsedilmektedir. Marx komünist toplumda ürünlerin “değer”inin olmadığını yazmasının yanı sıra, üretimdeki ve tüketimdeki ilkelerden bahsederken de, “değer” kavramı ekseninde bir açıklama sunmaz. Örneğin, komünist toplumun ileri evresinde, bölüşüm ilkesi “herkese ihyacına göre” olarak belirtilir; yani, artık toplumsal toplam ürünlere katılan bireysel emek miktarlarının da bir önemi yoktur; her birey yetenekleri doğrultusunda katkısını koyacak, ihtiyaçları doğrultusunda ürün ve hizmetlerden yararlanacaktır.