Viladimir İliç Lenin, Karl Marx, Marksizmin Bir
Açıklaması ve Kısa Bir Biyografik Özeti, Lenin tarafından Granat
Ansiklopedik-Sözlük için Temmuz-Kasım 1914'de yazıldı.
1915 yılında Granat Ansiklopedik-Sözlük'de V. İ. Lenin
imzasıyla yayınlandı. 1918 yılında Priobi Yarnevi tarafından, Lenin'in
önsözüyle birlikte ayrı bir kitapçık olarak yayınlandı.
[“Marx-Engels-Marksizm”; Mayıs 1990, İkinci Baskı, s:
7-57, Sol Yayınları. Çeviri: Vahap Erdoğdu.]
MARX, Karl, (yeni takvime göre) 5 Mayıs 1818'de Trier
kentinde (Prusya Renanyası) doğmuştur. Babası, 1824 yılında protestanlığı kabul
etmiş bir Yahudi avukattır. Ailesi zengin ve kültürlü idi, ama devrimci
değildi. Trier'deki gimnazyumdan mezun olduktan sonra Marx, önce Bonn'da
üniversiteye girdi, daha sonra Berlin Üniversitesine geçerek, hukuk öğrenimi
gördü, tarih ve felsefeye daha çok ağırlık verdi. Üniversite öğrenimini,
Epiküros felsefesi üstüne bir doktora tezi sunarak 1841 yılında tamamladı.
Bu dönemde Marx, kendi görüşleri yönünden Hegelci bir
idealist idi. Berlin'deyken Hegel felsefesinden tanrıtanımaz ve devrimci
sonuçlar çıkarma çabasında olan (aralirında Bruno Bauer'in de bulunduğu) “sol-Hegelciler”
çevresine katılmıştı.
Öğrenimini tamamladıktan sonra Marx, profesör olmak
umuduyla Bonn'a geçti. Ne var ki, 1832 yılında Ludwig Feuerbach'ı kürsüsünden
uzaklaştıran, 1836'da üniversiteye dönmesine izin vermeyen, ve 1841'de genç
profesör Bruno Bauer'in Bonn'da ders vermesini yasaklayan hükümetin gerici
politikası, Marx'ın akademik kariyer yapma düşüncesini terk etmesine yol açtı.
Bu sıralarda, Almanya'da sol-Hegelci görüşler hızla yayılıyordu. Ludwig
Feuerbach özellikle 1816'dan sonra, tanrıbilimi eleştirmeye, 1841'de kendi felsefesinde
egemen duruma geçen materyalizme dönmeye başladı (Hıristiyanlığın Özü).
1843 yılı onun “Geleceğin Felsefesinin ilkeleri” adlı
yapıtının yayınlandığı yıl oldu. Engels, daha sonraları Feuerbach'ın bu
yapıtları için, bu kitapların “kurtarıcı etkisini bir kimsenin bizzat tatması
gerek” diye yazıyordu. “Biz (yani Marx dâhil, sol-Hegelciler) hepimiz, birden
bire foyerbahçı olduk.” Bu sırada, sol-Hegelciler ile ilişkisi bulunan
Renanya'daki bir kısım radikal burjuvalar, Köln'de Rheinische Zeitung (ilk sayısı
1 Ocak 1842'de yayınlandı) adıyla bir muhalefet gazetesi kurdular. Marx ve
Bruno Bauer, başyazarlar olarak çağrıldılar ve 1842 Ekiminde, Marx, başyazar
oldu ve Bonn'dan Köln'e gitti. Marx'ın yönetimi altında, gazetenin
devrimci-demokratik eğilimi giderek ağırlık kazandı ve gazete üzerinde hükümet
ikili ve üçlü sansür koydu ve daha sonra da 1 Ocak 1843'te yayınını durdurma
kararı aldı. Marx, bu tarihten önce, yöneticilikten çekilmek zorunda kaldı, ama
onun çekilmesi de gazeteyi kurtarmadı, Mart 1843'te gazete kapandı. Marx'ın
Rheinische Zeitung'a yazdığı aşağıda belirtilen (Bibliyografya'ya bakınız)
başlıca makalelerden başka, Engels Moselle vadisindeki[1] bağa köylülerin
durumları üzerine yazılmış bir makaleyi kaydetmektedir. Marx'ın gazetecilik
çalışmaları ona, ekonomi politiği yeterince bilmediğini gösterdi ve tutkuyla bu
konuyu incelemeye girdi.
1843'te, Marx, daha öğrenci iken nişanlanmış olduğu,
çocukluk arkadaşı Jenny von Westphalen ile Kreuznach'ta evlendi. Karısı, Prusya
soyluluğunun gerici bir ailesinden gelmekteydi; karısının ağabeyi, en gerici
bir dönemin -1850-58- Prusya içişleri bakanlığını yapmıştı. 1843 sonbaharında,
Marx, Arnold Ruge ile birlikte (Arnold Ruge, 1802-1880 - sol-Hegelci;
1825-30'da hapis; 1848'den sonra siyasal sürgün; 1866-70'ten sonra da
Bismarkçı), yurt dışında radikal bir dergi çıkarmak üzere, Paris'e gitti. Bu
derginin, yani Deutsch-Französische Jahrbücher’in yalnızca bir sayısı
yayınlandı; Almanya'da gizlice dağıtılma güçlüğü ve Ruge ile anlaşmazlık
yüzünden yayın kesildi. Marx'ın bu dergideki yazıları onun daha o zamandan “var
olan her şeyin amansız eleştirisini” ve özellikle “silahla eleştiriyi”[2]
savunan ve yığınlara ve proletaryaya çağrıda bulunan bir devrimci olduğunu
göstermektedir.
Eylül 1844'te, Friedrich Engels, birkaç günlüğüne Paris'e
geldi ve bu tarihten sonra Marx'ın en yakın arkadaşı oldu. Her ikisi de, o
dönemin Paris'teki devrimci grupların kaynaşma içindeki yaşantısında en etkin
yerlerini aldılar, (o zamanlar Proudhon'un öğretisi özel bir önem taşıyordu.
Marx, 1847de yayınladığı “Felsefenin Sefaleti” adlı yapıtı ile bu öğretiyi
paramparça etti); küçük-burjuva sosyalizminin değişik öğretilerine karşı zorlu
bir savaşım vererek, devrimci proleter sosyalizmi ya da komünizmin (Marksizm’in)
teorisini ve taktiklerini geliştirdiler. Prusya hükümetinin ısrarlı isteği
üzerine Marx, tehlikeli bir devrimci olarak, 1845 tarihinde, Paris'ten sürüldü.
Brüksel'e gitti. 1847 ilkyazında Marks ve Engels, Komünist Birlik[3] adlı gizli
propaganda derneğine katıldılar; Birliğin İkinci Kongresinde (Londra, Kasım
1847) önemli rol oynadılar ve kongrenin isteği üzerine, 1848 Şubatında
yayınlanan ünlü Komünist Manifesto'yu kaleme aldılar. Bu yapıt, duru ve parlak
bir deha ile yeni bir dünya anlayışın', toplumsal yaşamı da kucaklayan tutarlı
bir materyalizmi; en geniş ve en derin gelişim öğretisi olarak diyalektiği;
sınıf savaşımının kuramını ve proletaryanın -yeni, komünist toplumun
yaratıcısının- dünya tarihindeki devrimci rolünü açıklar.
1848 Şubat Devriminin[4] patlak vermesi üzerine Marx
Belçika'dan sürüldü. Paris'e döndü, Mart Devriminden[5] sonra buradan da
ayrılarak, Almanya'ya, Köln'e geçti ve burada 1 Haziran 1848'den 19 Mayıs
1849'a kadar yayınlanan Neue Rheinische Zeitung'un başyazarlığını yaptı. Yeni
teori, 1848- 49 devrimci olayları sırasında ve daha sonra da dünyanın bütün
ülkelerindeki tüm proleter ve demokratik hareketler tarafından parlak bir
biçimde doğrulandı. Karşı-devrimcilerin başarısı, Marx hakkında önce adli
kovuşturma açılmasına (9 Şubat 1849'da beraat etti) ve sonra da Almanya'dan
sürülmesine (16 Mayıs 1849) yol açtı. Marx, ilkönce Paris'e gitti, 13 Haziran
1849[6] gösterisinden sonra yeniden sürüldü ve bunun üzerine, ömrünün sonuna
kadar yaşadığı Londra'ya gitti.
Marx ile Engels arasındaki mektuplaşmalardan da (bunlar
1913'te yayınlandı) açıkça anlaşılacağı gibi siyasal bir sürgün olarak son
derece sıkıntılı bir yaşam içindeydi. Yoksulluk, Marx ve ailesinin sırtına
çökmüştü; Engels'in kesintisiz ve özverili mali yardımı olmasa idi, Marx,
sadece Kapital’i tamamlayamamakla kalmayacak, aynı zamanda yoksulluk altında
ezilip gitmesi kaçınılmaz olacaktı. Üstelik küçük-burjuva sosyalizmin ve genel
olarak proleter olmayan sosyalizmin yaygınlık kazanmış olan öğreti ve
eğilimleri, Mann, sürekli ve amansız bir savaşıma zorluyor ve kimi zaman da onu
en kudurgan ve en müthiş kişisel saldırılara karşı koymak zorunda bırakıyordu
(Herr Vogt).[7] Siyasal sürgün çevrelerinden uzak duran Marx, esas olarak
ekonomi politiğin incelenmesine kendini vererek, bir kaç tarihsel çalışmasında
materyalist teorisini geliştirdi. Marx, bu bilimi, “Ekonomi Politiğin
Eleştirisine Katkı” (1859) ve “Kapital” (Birinci Cilt, 1867)'de
devrimcileştirdi.
Ellilerin sonları ve altmışlarda, demokratik hareketlerin
yeniden canlılık kazanması, Marx’ı pratik eyleme itti. 1864 (Eylül 28)’te,
Uluslararası İşçi Birliği -ünlü Birinci Enternasyonal- Londra'da kuruldu. Marx,
bu örgütün kalbi ve ruhu idi, örgütün ilk Çağrı’sının,[8] bir dizi kararın,
bildiri ve tebliğin yazarı idi. Çeşitli ülkelerin işçi hareketlerinin
birleştirilmesinde, [proleter olmayan, Marksizm-öncesi sosyalizmin farklı
biçimlerinin (Mazzini, Proudhon, Bakunin, İngiltere'deki liberal-sendikacılık,
Almanya'daki Lasalcıların sağa kaymaları) ortak harekete yöneltilmesi
çabalarında ve bütün bu mezhep ve akımların teorileriyle savaşta, Marx, değişik
ülkelerin işçi sınıflarının proleter savaşımı için ortak bir taktik oluşturdu.
Paris Komünü nün düşüşünden (1871) -Marx, bunun son derece derin, sade, parlak,
etkin ve devrimci bir değerlendirmesini (Fransa'da İç Savaş, 1971) yapmıştır-
ve Bakunincilerin Enternasyonalin bölünmesine yol açmalarından sonra, örgütün
Avrupa'da varlığını sürdürmesi olanağı kalmamıştı. Enternasyonalin Lahey
Kongresi'nden (1872) sonra, Marx, Enternasyonalin Genel Konseyinin New-York’a
taşınmasını sağladı. Birinci Enternasyonal, tarihsel görevini yerine getirmişti
ve yerini bütün dünya ülkelerindeki işçi hareketlerinin büyük boyutlarda
geliştiği bir döneme bırakıyordu. Bu dönemde ayrı ayrı ulusal devletlerde işçi
sınıfının sosyalist yığın partileri kuruluyor ve hareketin kapsamı
genişliyordu.
Enternasyonal içindeki yoğun çabası ve bundan da daha
yoğun olan teorik çalışmaları, Marx'ın sağlığını bozmuştu. Ekonomi politiği yeniden
biçimlendirme ve Kapital’in tamamlanması işini sürdürdü, bunun için bir yığın
yeni malzeme topladı ve birkaç dil üzerinde (örneğin Rusça) çalıştı. Ne var ki,
sağlığının bozulması Kapital’i tamamlamasını önledi.
2 Aralık 1881'de karısı öldü ve 14 Mart 1883'te Marx,
koltuğunda otururken sessiz sedasız göçtü. Eşi ile birlikte, Londra'da Highgate
mezarlığında yatmaktadır. Marks'ın çocuklarından birkaçı, aile Londra'da
sefalet içinde yaşadığı sırada, çocukken öldüler. Üç kızı, İngiliz ve Fransız
sosyalistleri ile evlendiler: Eleanor Aveling, Laura Lafargue ve Jeny Longuet.
Sonuncusunun oğlu, Fransız Sosyalist Partisinin üyesidir.
Bibliyografya
MARX'ın yapıtları ve mektupları, henüz tümüyle bir araya
getirilip yayınlanmamıştır. Marx'ın yapıtlarından, Rusçaya çevrilenler, diğer
dillere çevrilenlerden daha fazladır. Marx'ın yapıtlarının aşağıdaki listesi
tarih sırasına göre düzenlenmiştir.
1841'de Marx, Epiküros'un felsefesi üzerine tezini yazdı.
(Bu, ilerde daha çok sözünü edeceğimiz, Literarischer Nachlass'ın kapsamına
alınmıştır.) Bu tezinde, Marx, hâlâ, hegelci idealist bakış açısına sıkı sıkıya
bağlıdır.
1842'de, Marx, Rheinische Zeitung'a (Köln) makaleler
yazdı, bunların arasında, altıncı Ren Diyetindeki özgür basın tartışmalarının
bir eleştirisi, odun kaçakçılığına ilişkin yasa konusunda bir makale,
siyasetin, ilâhiyattan ayrılmasını savunan bir diğer makale (kısmen
Literarischer Nachlass'ın kapsamına alınmıştır) vb. bulunmaktadır. Burada,
Marx'ın, idealizmden materyalizme ve devrimci demokrasiden komünizme geçişinin
belirtilerini görürüz.
1844'te, Paris'te Marx ve Arnold Ruge'un yönetiminde,
Deutshe-Französische Jahrbücher yayına başladı. Burada, bu geçişin en sonu
gerçekleştirildiği görülür. Marx'ın, bu dergide yayınlanan makaleleri arasında,
en dikkate değer olanları şunlardır: Hegelci Hukuk Felsefesinin Bir Eleştirisi
(Literarischer Nachlass'ın yanı sıra, ayrı bir broşür olarak da
yayınlanmıştır.) ve Yahudi Sorunu Üzerine, (gene Literarischer Nachlass'da;
Znaniye Yayınevi tarafından Ucuz Kitaplık serisinden 210 numaralı broşür olarak
çıkarılmıştır).
1845'te, Marx ve Engels, birlikte Main'deki Frankfurt'da,
Kutsal Aile, Bruno Bauer ve Ortaklarına Karşı başlıklı bir broşür yayınladılar.
(Literarischer Nachlass yanısıra, broşür olarak iki Rus baskısı vardır: biri,
1906'da, St. Petersburg'da Novy Golos tarafından öteki, 1907'de, St.
Petersburg'da, Vestnik Znaniya tarafından yayınlandı.)
1845 ilkyazında, Marx, Feuerbach üzerine tezlerini yazdı.
(Friedrich Engels, Ludwig Feuerbach başlıklı broşüründe ek olarak
yayınlanmıştır. Rusça bir çevirisi bulunmaktadır.)
1845-1847'de, Marx, Vorwarts, Deutsche-Brüsseler-Zeitung,
(1847); Westphalisches Dampfboot (Bielefeld, 1845-48); Der Gesell-schaftsspiegel
(Elberfeld, 1846) gazetelerine, birçok makaleler yazdı. (Bunların çoğu, bir araya
getirilmemiş, yeniden basılmamış ya da Rusçaya çevrilmemiştir.)
1847'de Marx, Proudhon'a karşı temel yapıtını,
Proudhon'un Sefaletin Felsefesi'ne yanıt olarak, Felsefenin Sefaleti'ni yazdı.
Kitap, Brüksel ve Paris'te yayınlandı. (Rusçada, Novy Minn çıkardığı, biri G.
Lvoviç, diğeri Alekseyeva, sonuncusu da Prosveşçeniye tarafından çevrilmiş ve
hepsi de 1905- 1906'da yayınlanmış olan üç baskı vardır.)
1848'de, Brüksel'de, Serbest Ticaret Üzerine Konuşma
yayınlandı (Rusça çevirisi mevcuttur, bunu, Londra'da, Engels'in işbirliği ile
yayınlanan ve sanırım, Avrupa'nın bütün dillerine ve diğer birkaç dile
çevrilmiş olan ünlü Komünist Partisi Manifestosu izledi. (Bu yapıtın, 1905 ve
1906 yıllarına ait, Molot, Kolokol, Alekseyeva vb. tarafından çevrilmiş hemen
hemen sekiz Rusça baskısı vardır, çoğuna el konulmuştur. Bunlar çeşitli
başlıklar altında çıktılar: Komünist Manifesto, Sosyal Sınıflar ve Komünizm,
Kapitalizm ve Komünizm, Tarih Felsefesi. Hem bunun, hem de Marx'ın diğer
yapıtlarının tam ve en doğru çevirileri, Emeğin Kurtuluşu Grubunun dışarıda
yayınlanmış basımları arasında bulunabilir.)
1 Haziran 1848'den, 19 Mayıs 1849'a kadar, Köln'de,
Marx'ın gerçekte baş yöneticiliğini yaptığı Neue Rheinische Zeitung yayınlandı.
Marx'ın, günümüze kadar devrimci proletaryanın en iyi ve hâlâ aşılmamış organı
olarak kalan bu gazetede yayınlanmış olan makaleleri, tümüyle bir araya
getirilmemiş ve yeniden basılmamıştır. Bunların en önemlileri, Literarischer
Nachlass'ın kapsamına alınmıştır. Bu gazetede basılmış olan Ücretli Emek ve
Sermaye (1905 ve 1906'da, Kozman, Molot, Myagkov ve Voviç tarafından, dört
Rusça basımı yapılmıştır) ve gene aynı gazeteden Yönetimdeki Liberaller
(1906'da St. Petersburg'da Znaniye Yayınevi tarafından, ucuz kitaplar
serisinden, 272 numaralı broşür olarak basılmıştır) tekrar tekrar broşür halinde
çıkartılmıştır.
1849'da, Marx, Köln'de, İki Siyasal Duruşma'yı (Marx'ın
basın yasasına aykırı davranmak ve hükümete karşı silahlı direniş çağrısında
bulunmak suçlamasıyla yargılandığı ve bir jüri tarafından beraat ettirildiği
duruşmada kendini savunurken yaptığı iki konuşma 1905 ve 1906'da çıkartılan ve
Alekseyeva, Molot, Myagkov, Znaniye ve Novy Mir'e ait, beş basım halinde Rusça
çevirileri mevcuttur),
1850'de, Hamburg'da, Marx, Neue Rheinische Zeitung
dergisini, altı sayı çıkardı. Burada basılan en önemli makaleler, daha sonra,
Literarischer Nachlass'ın kapsamına alınmıştır. Bunların içinde özellikle
dikkate değer olanlar, 1895'te, Engels tarafından, Fransa'da Sınıf Savaşımları,
1848-1850 başlıklı bir broşür halinde tekrar basılan, makalelerdir. (Rusça
çevirisi, M. Malih Kitaplığınca, 5960 numara ile basılmıştır; ayrıca, Bazarov
ve Stepanov'un çevirdiği ve 1906'da, St. Petersburg'da Skirmunt tarafından
yayınlanan Toplu Tarihsel Çalışmalarda ve bir de Yirminci Yüzyılın Düşünceleri
ve Görüşleri St. Petersburg, 19121de de mevcuttur.)
1852'de, New York’ta, Marx'ın, Louis Bonaparte'ın 18
Brumaire'i başlıklı bir broşürü yayınlandı. (Yukarda adı geçen yayınlarda Rusça
çevirisi mevcuttur).
Aynı yıl, Londra'da, Enthüllungen über den
Communistenproress in Köln, (Rusça çevirinin başlığı, Komanyardların Köln
Duruşması, Halk Bilimi Kitaplığı, n° 43, St. Petersburg, 28 Ekim 1906)
yayınlandı.
Ağustos 1851'den 1862'ye kadar,[9] Marx, New York
Tribune'e düzenli olarak yazı verdi, buradaki makalelerin çoğu, imzasız,
başyazı olarak çıktı. Bunların arasında en göze çarpanı, Marx ve Engels'in ölümünden
sonra, Almanca olarak tekrar basılan bir dizi makaledir: Almanya'da Devrim ve
Karşı-Devrim (Bazarov ve Stepanov'un çevirdiği toplu yapıtlarda, bir Rusça
çevirisi mevcuttur ve sonra, 1905-06'da, Alekseyeva, Obşçestvennaya Polza, Novy
Mir, Vseobçkaya Bilioteka ve Molot tarafından çıkartılan, beş basım halinde,
broşür biçiminde çıkmıştır). Marx'ın Tribune'deki makalelerinin bazıları, daha
sonra, Londra'da, ayrı broşürler halinde yayınlandı; örneğin, 1856'da
yayınlanan Palmerston üzerine makale: 18. Yüzyılın diplomatik Tarihinin
Açıklanması (Liberal İngiliz Bakanlarının, sürekli olarak Rusya'ya rüşvet
karşılığı bağlılıkları konusunda), ve diğerleri. Marx'ın ölümünden sonra, kızı
Eleanor Aveling, onun Doğu sorunuyla ilgili Tribune makalesinden bir kaçını
Doğu Sorunu başlığı altında, 1897'de Londra'da yayınladı. Bir kısmı Rusçaya
çevrilmiştir: Savaş ve Devrim, Sayı I, Marx ve Engels: Yayınlanmamış Makaleler
(1852, 1853, 1854), Harkov 1919 (Düşüncemiz kitaplığı).
1854'ün sonlarından itibaren ve 1855 yılı boyunca Marx,
Neue Oder-Zeitung'a ve 1861-62'de Viyana gazetesi Presse'e katkıda bulundu.
Marx'ın sayısız mektupları gibi, bu makaleler de toplanmıştır ve ancak birkaçı
Die Neue Zeit'ta yeniden basılmıştır. Aynı durum, Marx'ın 1859 İtalya Savaşının
diplomatik tarihi üzerine yazdığı Das Volk (Londra 1859) makaleleri için de
geçerlidir.
1859'da, Marx'ın Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı’sı
Berlin'de yayınlandı (Rusça çevirileri: Moskova 1896, Manuilov tarafından
hazırlanmıştır; St. Petersburg 1907, Rumyantsev tarafından çevrilmiştir).
1860'ta Marx'ın Herr Vogt başlıklı bir kitapçığı
Londra'da yayınlandı.
1864'te, Marx tarafından yazılan Uluslararası işçi
Birliğinin Çağrısı Londra'da çıktı (Rusça çevirisi mevcuttur). Marx,
Enternasyonal Genel Konseyinin sayısız manifestolarının, çağrılarının ve kararlarının
yazarı idi. Bu malzeme tahlil edilmiş ya da hatta derlenmiş olmaktan çok
uzaktır. Bu çalışmaya ilk yaklaşım, Gustav Jaevkh'in Marx'ın birkaç mektubunu
ve karar taslaklarını içeren Die Internationale başlıklı kitabıdır (Rusça
çevirisi: St. Petersburg 1906, Znaniye Yayınevi). Genel Konseyin Paris Komünü
Üzerine Söylevi, Marx tarafından yazılmış olan Enternasyonale ait belgelerdendir.
Bu belge, 1871'de, Londra'da Fransa’da İç Savaş başlıklı bir kitapçık halinde
çıktı (Rusça çeviriler: Lenin tarafından hazırlanmış olan bir çeviri Molot
Yayınevi ve diğerleri).
1862 ve 1874 arasında Marx, Enternasyonalin bir üyesi
olan Kugelmann'la mektuplaştı (iki Rusça çeviri: biri Goihbarg adlı birine ait,
öteki Lenin tarafından hazırlanmış).
1867'de Marx'ın temel yapıtı Kapital: Ekonomi Politiğin
Eleştirisi, Birinci Cilt, Hamburg'da çıktı. İkinci Cilt 1885'te ve Üçüncü Cilt
1894'te, Marx'ın ölümünden sonra Engels tarafından yayınlandı. Rusça
çevirileri: Birinci Cilt, beş baskı halinde (ikisi Danielson'un çevirisi
olarak, 1872 ve 1898; diğer ikisi E. A. Gurvich ve L. M. Zak'ın çevirisi olarak
ve Struve'nin basıma hazırlamasıyla; 1. baskı - 1899, 2. baskı - 1905; bir
diğeri ise Bazarov ve Stepanov'un basıma hazırlamasıyla). İkinci ve Üçüncü
ciltler Danielson'un çevirisi olarak, (pek yeterli değildir) ve bir de Bazarov
ve Stepanov'un basıma hazırlamasıyla (bu daha iyidir) çıktı.
1876'da Marx, Engels'in Herrn Eugen Dührings Umwalzung
der Wissenschaft (Anti-Dühring) adlı yapıtının yazılmasına katkıda bulundu; tüm
çalışmanın elyazmasını gözden geçirdi ve ekonomi politiğin tarihi üzerine bütün
bir bölüm yazdı.
Marx'ın aşağıdaki yapıtları ölümünden sonra
yayınlanmıştır:
Gotha Programının Eleştirisi (St. Petersburg 1906 ve Die
Neue Zeit’ta Almanca olarak, 1890-1891, sayı 18);
Değer, Fiyat ve Kâr[10] (26 Haziran 1865'te verilen bir
konferans;
Die Neue Zeit, XVI, 1897-1898; Rusça çevirileri, Molot, 1906
ve Lvoviç 1905, tarafından çıkarılmıştır);
Aus dem literarischen Nachlass Von Karl Marx Friedrich
Engels und Ferdinand Lassalle, üç cilt, Stuttgart 1962 (Rusça çevirisi,
Akselrod ve diğerleri tarafından basıma hazırlanmıştır, 2 cilt, St. Petersburg
1908:
Birinci Cilt, ayrıca E. Gurviç tarafından da basıma
hazırlanmıştır, Moskova 1907. Ayrı olarak yayınlanan, Lassalle'ın Marx'a
yazdığı mektuplar Literarischer Nachlass'a dâhil edilmiştir);
K. Marx'ın F. Engels'in ve Başkalarının F.A. Sorge'ye ve
Başkalarına Mektupları (Rusçada iki basım, biri Akselrod tarafından
hazırlanmış, öteki Lenin'in önsözü ile Dauge tarafından yayınlanmıştır);
Kapitalin dördüncü cildinin elyazması olan ve Kautsky
tarafından yayınlanan Theorien über den Mehrwert [Artı-Değer Teorileri], dört
bölümlü üç cilt, Stuttgart 1905-10. (Yalnızca birinci cilt Rusçaya çevrilmiştir;
üç basım; St. Petersburg 1906; Plehanov tarafından basıma hazırlanmıştır; Kiev
1906, Jeleznot tarafından basıma hazırlanmıştır ve Kiev, 1907, Tuçapski
tarafından basıma hazırlanmıştır.) 19131te Marx-Engels Yazışmaları'nın dört
büyük cildi Stutgart'ta yayınlandı, bunlardan I, Eylül 1844 ve 10 Ocak 1883
arasında yazılmış olan 386 mektubu içeriyor ve Marx'ın biyografisinin ve görüşlerinin
incelenmesi için çok değerli bir malzeme yığını sağlıyordu.
1917'de, Marx ve Engelsin yapıtlarının iki cildi çıktı,
bunlar 1852-62 dönemine ait makalelerini içeriyordu (Almanca).
Marx'ın yapıtlarının bu listesini bitirirken, çoğunlukla
Die Neue Zeit Vorwarts ve öteki Almanca sosyal-demokrat yayınlarda çıkan daha
kısa makalelerinin ve mektuplarının sayılmadığını belirtmek gerek Marx’ın Rusça
çevirilerinin listesi de, özellikle 1905-1906'da çıkan kitapçıklar açısından, kuşkusuz
tamam değildir.
Marx ve Marksizm üzerine olan yazın çok geniştir.
Yalnızca en önde gelenlerine değineceğiz ve yazarları üç ana gruba ayıracağız:
önemli sorunlarda Marx'ın görüş açısına bağlı kalan Marksistler; özünde Marksizm’e
düşman olan burjuva yazarları ve Marksizm’in bazı temellerini kabul ettiklerini
öne sürerlerken, aslında onun yerine burjuva kavramlar koyan revizyonistler.
Narodniklerin Marx'a karşı tutumu revizyonizmin özellikle bir Rus türü
sayılmalıdır.
Werner Sombart Ein Beitrag zur Bibliographie des
Marxismus (Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, XX, 2. Heft[11]
1905, s. 413-430), adlı yapıtında tamam olmaktan çok uzak bir liste halinde üç
yüz kadar başlık verir. Gerek Die Neue Zeit -1883-1907 ve devamı- dizininde,
gerekse Jozef Stammhammerin Bibliographie des Sozialismus und Kommunismus, Bd.
I-111[13] Jena (1893-1909) başlıklı yapıtında daha fazlası bulunabilir.
Marksizm üzerine ayrıntılı bir bibliyografya için ayrıca Bibliographie der
Sozialwissenschaften'e bakınız. Berlin, Jahrgang I, 1905 u. ff..[14] Ayrıca da
N. A. Rubakinin Kitaplar Arasında adlı yapıtına bakınız (cilt 2, 2. basım).
Burada yalnızca en önemli bibliyografyalara değiniyoruz. Marx'ın biyografisi
konusunda her şeyden önce, Friedrich Engels’in 1878'de Brunswick'te Bracke
tarafından yayınlanan Volkskalenderdeki[15] ve Handwarterbuch der Staats-wissenschaften,
Bd. 6,9.600-03teki[1 6] makalelerine dikkat çekilmelidir; W. Liebknecht, Karl Marx
Zum Gedachtniss[16] Nuremberg 1896; Lafargue, Karl Marx Persönliche Erinnerungen;[17]
W. Liebknecht, Karl Mark 2. Baskı, St. Petersburg 1906; P. Lafargue Karl Marx'a
Ait Anılarım, Odessa 1905 (orijinali için bkz: Die Neu Zeit, IX, 1); Karl Marx:
Anısına, St. Petersburg 1908, 410 sayfa, Y. Nevzoroj, N. Rojkov, V. Bozarov, Y.
Steklov, A. Finn- Yenotayevsky, P. Rumyantsev, K. Renner, H. Roland-Holst, V.
Ilyin, R. Luxemburg, G. Zinovyev, Y. Kamenev, P. Orlovski, M. Taganskiye ait makalelerin
bir derlemesi; Franz Mehring, Karl Marx. Marx’ın, Amerikan sosyalisti Spargo
tarafından İngilizce olarak yazılmış olan geniş biyografisi (John Spargo Karl
Marx His Life and Work, London 1911) yeterli değildir. Marx'ın eylemlerinin
genel bir gözden geçirmesi için ise Karl Kautsky'nin Die Historische Leistung
von Karl Marx. Zum 25 Todestag des Meisters[18] başlıklı yapıtına bakınız,
Berlin 1908. Bu yapıtın Rusça çevirisi Karl Marx ve
Tarihsel Önemi başlığını taşımaktadır, St. Petersburg 1908. Ayrıca Clara
Zetkin'in Karl Marx und sein lebenswerk[19] başlıklı popüler broşürüne de
bakınız (1913). Marx’a ait anılar: Vestnik Yevropi'de Annenkov'un anıları, 1880
n° 4 (ayrıca Anılar'ında Cilt 3, Olağanüstü Bir On yıl, St. Petersburg 1882);
Ruskoye Bogalstvo, 1906, n° 12'de Karl Schurz'un anıları; Vestnik Yevropi,
1909, n° 6 ve devamında M. Kovalevski'nin anıları.
Marksist felsefe ve tarihsel materyalizm konusunda en iyi
açıklamayı G. V. Plehanov vermiştir, Yirmi Yıl, St. Petersburg 1909, 3. baskı;
Savunmadan Saldırıya, St. Petersburg 1910; Marksizm’in Temel Sorunları, St.
Petersburg 1908; Eleştirmenlerimin Bir Eleştirisi, St. [13] [14] [15] [16] [17]
[18] [19] Petersburg 1906; Birci Tarih Görüşünün Gelişmesi, St.
Petersburg 1908 ve diğer yapıtları. Antonio Labriola, Materyalist Tarih Görüşü
Üzerine [Rusça], St. Petersburg 1898; ayrıca Tarihsel Materyalizm ve Felsefe,
St. Petersburg 1906; Franz Mehring, Tarihsel Materyalizm Üzerine [Rusça]
(Prosveşçeniye ve Molot'a ait iki baskı), St. Petersburg 1906 ve Lessing Efsane
[Rusça], St. Petersburg 1908 (Znaniye); ayrıca bakınız Charles Andler (Marksist
değildir), Komünist Manifesto. Tarih, Giriş Yorumlar [Rusça], St. Petersburg
1906, ayrıca bakınız Tarihsel Materyalizm, St. Petersburg 1908, Engels,
Kautsky, Lafargue ve daha birçoklarına ait makalelerden oluşan bir derleme; L.
Akselrod, Felsefi Taslaklar, Tarihsel Materyalizmin Felsefi Eleştirmenlerine
Bir Yanıt, St. Petersburg 1906. Dietzgen'in Marksizm’den başarısız sapmalarının
özel bir savunması, E. Untermann'ın Die Logischen Mângel des engeren
Marxismus[20] adlı yapıtında bulunabilir, Münih 1910, 753 sayfa (geniş ama pek
ciddi olmayan bir çalışma). Hugo Riekes'in, Zeitschrift für die gesamte
Staalswisenschaft, 62, Jahrgang, 1096, 3. Heft, s. 407-32'deki Die
Philosophische Wurzel des Marxismus[21] başlıklı çalışması, Marksist görüşlerin
bir muhalifi tarafından yazılmış, materyalizm açısından bu görüşleri felsefi
bütünlüğünü gösteren ilginç bir çalışmadır. Benno Erdmann'ın Jahrbuch für
Gesetzgebung, Verwaltung und Volkswirtschaft (Schmollers Jahrbuch), 1907, 3.
Heft, s. 156'daki, Die Philosophischen Voraussetzungen der materialistischen
Geschichtsauffassung[22] başlıklı çalışması Marx'ın felsefi materyalizmin bazı
temel ilkelerinin çok yararlı bir formülasyonu ve bugünkü kantçılık ve genel olarak
bilmesinlercilik açısından ona karşı ileri sürülen iddiaların bir özetidir.
Rudolph Stammler (kantçı), Wirtschaft und Recht nach der materialistischen
Geschichtsauffassung,[23] 2. baskı, Leipzig 1906; Woltman (gene bir kantçı),
Tarihsel Materyalizm (Rusça çevirisi, 1901); Vorlander (gene bir kantçı) Kant
ve Marx [Rusça], St. Petersburg 1909. Ayrıca bir yanda A. Bogdanov, V. Bazarov
ve diğerleri öte yandan ise V. İlyin[24] arasındaki polemiğe de bakınız.
(Birincilerin görüşleri Marksizm Felsefesinin Bir Özet', St. Petersburg 1908;
A. Bogdanov, Büyük Bir Fetişizmin Çöküşü, Moskova 1909 ve diğer yapıtlarda, V.
İlyin'in görüşleri ise Materyalizm ve Ampiryo- [20] [21] [22] [23] [24]
kritisizm, Moskova 1909'da mevcuttur.) Tarihsel materyalizm ve ahlak üzerine:
Karl Kautsky, Ahlak ve Materyalist Tarih Anlayışı, St. Petersburg 1906 ve
Kautsky'nin birçok başka yapıtı; Louis Boudin, Bugünkü Eleştiriler Işığında Karl
Marx'ın Teorik Sistemi, V. Zasuliç'in editörlüğü altında İngilizceden çevrilmiştir,
St. Petersburg 1908; Hermann Gorter, Derhistorische Materialismus,[25] 1909. Marksizm’e
karşı olanların yapıtlarından Jugan-Baronovski'nin Marksizm’in Teorik
Temelleri'ni, St. Petersburg
1907; S. Prokopoviç'in Marx'ın Bir Eleş- tirisi'ni, St.
Petersburg 1901; Hammacher'in Das Philosophisch-ökono- mische System des
Marxismus[26] adlı yapıtını, Leipzig 1910 (730 sayfa, alıntılar derlemesi);
Werner Sombart'ın Sosyalizm ve On dokuzuncu Yüzyılda Sosyal Hareketini [Rusça],
St. Petersburg; Marx Adler'in (kantçı) Kausaitat und Teleologie, Viyana 1909;
Marx Studien ve gene aynı yazarın Marx als Denker adlı yapıtlarını[27]
sayabiliriz.
Hegelci bir idealist olan Ciovanni Gentilein La filosofia
di Marx[28] Pisa 1899, başlıklı kitabı da dikkate değer. Yazar, genellikle
kantçıların, pozitivistlerin vb. dikkatinden kaçan Marx’ın materyalist diyalektiğinin
bazı önemli yönleri üzerinde durmaktadır. Gene bunun gibi: Levy’nin Feuerbach’ı,
Marx'ın esas felsefi öncellerinden biri hakkında bir çalışmadır. Marx’ın bazı
yapıtlarından alıntılardan oluşan yararlı bir derleme de Çernişevski'nin Bir
Marksistin Not Defteri'nde bulunabilir, St. Petersburg (Dyelo), 1908. Marx'ın
ekonomik öğretisi üzerine aşağıdaki kitaplar dikkate değer: Karl Kautsky, Karl
Marx'ın Ekonomik Öğretileri (Rusça pek çok basımı vardır), Tarım Sorunu, Erfurt
Programı ve pek çok broşür. Ayrıca bkz: Edvard Bernstein, Marx’ın Ekonomik
Öğretisi, Kapital’in Üçüncü Cildi (Rusça çeviri, 1905); Gabriel Deville,
Kapital (Kapital’in birinci cildinin açıklaması, Rusça çeviri 1907). Tarım sorunu
konusunda, Marksistler arasındaki, revizyonizm denen şeyin bir temsilcisi Edvard
David’tir, Sosyalizm ve Tarım (Rusça çeviri, St. Petersburg 1902).
Revizyonizmin bir eleştirisi için ise, V. İlyin, Tarım Sorunu, I. Kısma
bakınız, St. Petersburg 1908. Ayrıca V. İlyin aşağıdaki kitaplarına bakınız:
Rusya'da Kapitalizmin Gelişmesi, 2. baskı, St. Petersburg 1908; Ekonomik Denemeler
ve Makaleler, St. Petersburg 1899; Tarımda Kapitalizmin Gelişme Yasaları
Üzerine Yeni Veriler, Kitap 1, 1917. Fransa'daki tarımsal ilişkilere ait en son
verilere Marx'ın görüşlerinin bazı sapmalarla [25] [26] [27] [28] uygulanması
Compere-Morenn La question agraire et le socialisme en France'ında[29]
bulunabilir, Paris 1912, 455 sayfa. Marx’ın ekonomik görüşlerinin, ekonomik
yaşamın son görüngülerine uygulanarak daha da gelişmiş hali için Hilferding’in
Finans Kapital ne [Rusça], St. Petersburg 1911, bakınız (Yazarın değer
teorisine ilişkin görüşlerindeki önemli hatalar Kautsky’nin “Gold, Papier und
Ware” -”Altın, Kâğıt Para ve Metalar”- başlıklı makalesinde düzeltilmiştir, Die
Neue Zeit, XXX, 1; 1912, s. 837 ve 866) ve ayrıca V. İlyin'in Emperyalizm,
Kapitalizmin En Yüksek Aşaması, 1917; başlıklı yapıtına bakınız. Pyotr Maslov,
Tarım Sorunu'nda (iki cilt) ve Ekonomik Gelişmenin Teorisi'nde bulunabilir, Die
Neu Zeit, XXIX, 1, 1911.
Burjuva profesörler arasında pek yaygın olan marjinal
fayda teorisi denen teori açısından Marx’ın ekonomik öğretisinin bir eleştirisi
aşağıdaki yapıtlarda bulunmaktadır: Böhm-Bawerk, Zum Abschluss des Marxschen
Systems[30] (Berlin 1896, Staatswiss. Arbeiten, Festgabe für K. Knies'de),
Rusça çevirisi, St. Petersburg 1897. Marx’ın Teorisi ve Eleştirisi ve ayrıca
Kapital und Kapitalzins, 2. baskı, iki cilt Innsbruck, 1900-1902 (Rusça
çevirisi, Kapital ve Karlar, St. Petersburg 1909). Ayrıca bkz: Riekes, Wert und
Tauschwert (1899),[31] von Bortkiewicz, Wert- rechnun und Proisrechnung im
Marxschen System (Archiv für Sozial-wissenschaft, 1906-1907);[32] Leo von Buch,
Über Die Elemente der politischen Ökonomie. 1. Th. Die Intensitat d. Arbeit,
Wert u. Preis69 (Rusça da yayınlanmıştır). Marxist açıdan Böhm-Bawerkin
eleştirisinin bir tahlili için Hilferding’in Böhm Bawerks Marx Kritik’ine[33]
(Marx-Studien, 1. Band, Vıenna, 1904) ve Die Neue Zeit’ta yayınlanmış olan daha
kısa makalelere bakınız.
Marksizmin yorumunda ve gelişmesinde iki temel akım -”revizyonist”
ve radikal (“ortodoks”)- ile ilgili olarak bkz: Edvard Bernstein'in
Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (Almanca
orijinali, Stuttgard 1899; Rusça çevirisi: Tarihsel Materyalizm, St. Petersburg
1901 ve Toplumsal Sorunlar, Moskova 1901); ayrıca bkz: Tarihten ve Sosyalizmin Teorisinden
başlıklı yapıtı, St. Petersburg 1902. Bernstein'a bir yanıt, Karl Kautsky'nin
[29] [30] [31] [32] [33] [34] Bernstein und des sozialdemokratische
Programım'ında (Almanca orijinali, Stuttgart 1899, dört baskı halinde Rusça
çevirisi; 19051906). Fransız Marksist yazını için bkz. Jules Guesde, Quatre ans
de lutte des classes, En garde; ve Questions d'hier et d'aujourd'huil (Paris
1911);[35] Paul Lafargue, Le determinisme economique de K. Marx (Paris
1909);[36] Anton Pannekoek, Zwei Tendenzen in der Arbeiterbewegung.[37]
Marksist sermaye birikimi teorisi üzerine Rosa
Luxemburg'un yeni bir yapıtı vardır, Die Akkumulation des Kapitals (Berlin
1913),[38] ve onun Marx'ın teorisini yanlış yorumlamamasına ilişkin bir tahlili
de Otto Bauer yapmıştır. Die Akkumulation des Kapitals (Die Neue Zeit, XXX, 1,
1913, s. 831 und 862). [39] Ayrıca bkz: Vorwarts'de Eckstein ve 1913 yılında
Bremer Bürger-Zeitung'da Pannekoek.
Marksizm üzerine eski Rus yazınından şu aşağıdakileri
belirtmek gerek: B. Çiçerin, “Alman Sosyalistleri”, Bezobrazov'un Siyasal Bilim
Derlemesi'nde, St. Petersburg 1888 ve Siyasal Doktrinler Tarihi, Kısım 5,
Moskova 1902,156 sayfa; yukarıdakine Zieber tarafından verilen bir yanıt, “Bay Çicerin'in
Gözlükleriyle Alman İktisatçıları”, Toplu Yapıtlar'ında, c. 11, St. Petersburg
1900; L. Slonimski, Karl Marx'ın Ekonomik Öğretisi, St. Petersburg 1898; N.
Zieber, Sosyal Ekonomik Araştırmalarında David Ricardo ve Karl Marx, St.
Petersburg 1885 ve iki ciltlik Toplu Yapıtlarında St. Petersburg 1900. Ayrıca
J. Kaufmann'ın (J.K.-n) 1872 Vestnik Yevropi, 1872, n° 5Ite Kapital üzerine bir
gözden geçirmesi - bu makale, Marx'ın Kapital'in ikinci baskısına ekinde J. K.’nın
savlarını diyalektik materyalist yönteminin doğru bir açıklaması olarak kabul
etmiş ve aktarmış olması gerçeğiyle dikkati çekmektedir.
Marksizm konusunda Rus Narodnikleri -N. K. Mihavlovski-
Russkoye Bogatsitvo'da, 1894, n° 10 ve 1895, n° 1 ve 2; ayrıca Toplu
Yapıtlarında yeniden basılmış olan P. Struve'nin Eleştirel Notları (St.
Petersburg 1894) üzerine görüşler. Mihaylovski'nin görüşleri Marksist bir
açıdan, K. Tulin (V. İlyin) tarafından Ekonomik Gelişmemizi Niteleyen Veriler’inde
tahlil edilmiştir (St. Petersburg 1895, sansür tarafından yok edilmiştir),
sonradan V. İlyin'in On iki Yıl Boyunca'sında yeniden basılmıştır, St. Petersburg
1908. Diğer narodnik yapıtlar: V. V., Siyaset Çizgilerimiz, St. Petersburg 1892
ve Yetmişlerden Yirminci Yüzyıla, St. Petersburg 1907; Nikolay’ın, Reform
Sonrası Toplumsal Ekonomimizin Özeti, St. Petersburg 1893; V. Çernov, Marksizm
ve Tarım Sorunu, St. Petersburg 1906 ve Felsefi ve Sosyolojik Denemeler, St.
Petersburg 1907.
Narodniklerin yanı sıra şu aşağıdakilere de
değinebiliriz: N. Karayev, Tarihsel Materyalizmin Üzerine Eski ve Yeni
Denemeler, St. Petersburg 1896, 1913te Ekonomik Materyalizmin Bir Eleştirisi
başlığı altında 2. baskı; Masarik, Marksizm’in Felsefi ve Sosyolojik Temelleri
[Rusça], Moskova 1900; Croce, Tarihsel Materyalizm ve Marksçı iktisat [Rusça],
St. Petersburg 1902.
Marx’ın görüşlerinin doğru bir değerlendirmesi için, onun
en yakın düşünce ve çalışma arkadaşı Friedrich Engels'in yapıtlarını tanımak
gerekir. Engels'in tüm yapıtlarını hesaba katmadan Marksizm’i anlamak ve sunmak
olanaksızdır.
Anarşizm açısından Marx’ın bir eleştirisi için bkz: V.
Çerkezov, Marksizmin Öğretileri, iki bölüm, St. Petersburg 1905; V. Tucker, Bir
Kitabın Bedeli [Rusça], Moskova 1907; Sovel (sendikalist), Modern Ekonominin
Toplumsal incelemeleri, Moskova 1908.
Notlar
[1] Marx'ın “Moselle Muhabirinin Doğrulanması” adlı
yazısı söz konusudur. -Ed.
[2] Karl Marx, “Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eleştirisine
Giriş”, Din Üzerine, Sol Yayınları, Ankara 1976, s. 37 vd.. -Ed
[3] Komünist Birlik -1847 yazında Londra'da kurulan
devrimci proletaryanın birinci uluslararası örgütü. Birliğin örgütleyicileri ve
liderleri Birliğin talimatıyla, Komünist Partisi Manifestosu'nun yazarları,
Marx ve Engels’di. Birlik, burjuvaziyi alaşağı etmeyi, eski burjuva toplumunu
sınıf karşıtlıklarıyla birlikte ortadan kaldırmayı ve sınıfsız ve özel
mülkiyeti olmayan yeni bir toplumu kurmayı amaçlıyordu.
1852 Kasımına kadar süren varlığı sırasında, proleter
devrimcilerin eğitim merkezi olarak, proletarya partisinin çekirdeği olarak ve
Uluslararası işçi Birliğinin (Birinci Enternasyonalin) öncüsü olarak önemli bir
rol oynadı. Onun tarihi, Engels'in “Komünist Birliğin Tarihi Üzerine” adlı makalesinde
ele alınmıştır (Bkz: Marx and Engels, Collected Works, Moskova 1962, c. 11, s.
(338- 57)).
[4] Şubat 1848'deki Fransız burjuva devrimi.
[5] Mart 1848'de başlayan Almanya ve Avusturya'daki
burjuva devrimi.
[6] Küçük-burjuva partisi (“La Montagne”) tarafından,
Cumhurbaşkanının ve Yasama Meclisi çoğunluğunun 1848 [7] Anayasasını
çiğnemesini protesto etmek üzere Paris'te düzenlediği bir halk gösterisi.
Göstericiler dağıtılmıştı.
Marx'ın bonapartçı ajan K. Vogt tarafından yazılan iftira
dolu uydurması “Allgemeine Zeitung'a Karşı Davam”a yanıt olarak yazdığı Herr
Vogt kitapçığı.
[8] Uluslararası işçi Birliği Açılış Söylevi.
[9] Engels, Handwarterbuch der Staalswissenschaften Band
VI, s. 603'teki Marx üzerine makalesinde ve Bernstein, Encyclopaedia
Britannica, 1911, On beşinci Baskısına yazdığı Marx konusundaki makalesinde
yanlışlıkla tarihleri 1853-60 olarak vermektedirler. Bkz: Marx ve Engels, Briefwechsel,
1913 baskısı.
[10] Daha sonra Ücret, Fiyat ve Kâr olarak yayınlandı.
-Sol Yayınları.
[11] “Marksizm Bibliyografyasına Bir Katkı”, Toplumsal
Bilim ve Toplumsal Politika Arşivi, c. 20, kitap 2'de yayınlandı. -Ed.
[12] Sosyalizm ve Komünizm Bibliyografyası, c. 1-3. –Ed.
[13] Toplumsal Bilimler Bibliyografyası, Berlin, yayının
ilk yılı, 1905 ve onu izleyen yıllar. –Ed.
[14] Halk Günlüğü. -Ed.
[15] Politik Bilimler Sözlüğü, c. 6, s. 600-603. –Ed.
[16] W. Liebknecht, Karl Marx Bibliyografik Anılar. –Ed.
[17] Paul Lafargue, Marx'ın Kişisel Anıları. –Ed.
[18] Karl Kautsky, Karl Marx'ın Tarihsel Katkısı, Ustanın
Ölümünün Yirmi beşinci Yıldönümü Üzerine. –Ed.
[19] Clara Zetkin, Karl Marx ve Mesleği, -Ed.
[20] E. Untermann, Dar Marksizm’in Mantıksal Kusurları.
-Ed.
[21] Hugo Riekes, “Marksizm’in Felsefi Kökleri”, Bütün
Siyasal Bilimler Dergisi, 62'nci yayın yılı, 1906, s. 407-37 -Ed.
[22] Benno Erdmann, “Tarihin Materyalist Anlayışının
Felsefi Varsayımlar” Yasama, Yönetim ve Ulusal Ekonomi Yıllığı’nda (Schmoller
Yıllığı), 1907, Kitap 3, s. 1-56. -Ed.
[23] Rudolph Stammler, Tarihin Materyalist Anlayışına Göre
İktisat ve Yasa -Ed.
[24] V. İlyin, V. İ. Lenin'in yazınsal takma adlarından
biri. -Ed.
[25] Hermann Gorter, Tarihsel Materyalizm. -Ed.
[26] Hammacher, Marksizm’in Felsefi-iktisadi Sistemi.
-Ed.
[27] Max Adler, Nedensellik ve Erekbilim ve Düşünür
Olarak Marx, -Ed.
[28] Giovani Gentile, Marx'ın Felsefesi. -Ed.
[29] Compere-Morel, Fransa'da Tarım Sorunu ve Sosyalizm.
-Ed.
[30] Böhrn-Bawerk, Karl Marx ve Sisteminin Sonucu. -Ed.
[31] Riekes, Değer ve Değişim Değeri, (1895). -Ed.
[32] Von Bortkiewicz, Marksçı Sistemde Değerin
Hesaplanması ve Fiyatın Hesaplanması (Toplumsal Bilimler Arşivi 1906-07). -Ed.
[33] Leo von Buch, Ekonomi Politiğin Öğeleri Üzerine,
Emeğin Yeğinliği, Değer ve Fiyat. -Ed.
[34] Hilferding. Böhm-Bawerk'in Marx’ı Eleştirisi. -Ed.
[35] Jules Guesde, Sınıf Mücadelesinin Dört Yılı, Dikkat!
Günün Sorunları, Paris 1911. - Ed.
[36] Paul Lafargue, İktisadi Belirlenimcilik. Karl
Marx'ın Tarihsel Yöntemi, Paris 1909.- Ed.
[37] Anton Pannekoek, Emek Hareketinde İki Eğilim. -Ed.
[38] Rosa Luxemburg, Sermayenin Birikimi, Berlin
1913.-Ed.
[39] Otto Bauer, Sermayenin Birikimi, (Die Neue Zeit,
XXX, 1, 1913, s. 831 ve 862). -Ed.
