TARİHİN EVRİMİ ÜZERİNE

MAR notu: Yazının sonlarında genleri oluşturan nükleik asitler (DNA ve RNA’nın yapıtaşları) ile proteinlerin karıştırılması dışında hata içermediğini düşündüğümüz bu yazının eleştirdiğimiz yönü ise şudur: Doğada evrimsel süreçlerle oluşan ve gelişen beyindeki akıl/düşünme süreçleri, nörofizyolojik süreçlerin birliğidir. Düşünme süreçleri ve akıl, tümüyle ve tamamıyla aslında sinir sistemindeki maddi süreçlerin kendisidir. Bu süreçler, belirli bir organizasyona yani işleyişe ve düzenlenişe/yapıya sahip beyinde ortaya çıkar. Daha primitif canlılarda ise çevresel etkilere, tepki oluşturmak için farklı süreçler ve mekanizmalar yürürlüktedir ki bunlar bilincin primitif biçimleridir. Bilinç her durumda canlıların çevreleriyle olan etkileşimleriyle belirir. Düşünme/akıl süreçleri, maddidir. Doğanın evrimine bir “akıl” atfetmek ise doğru olmayacaktır. Doğanın sahip olduğu varsayılan bir akılla evrimleşe geldiği ve beyni oluşturduğu düşüncesi, nesnel idealizme kapı açabilecek bir yaklaşım haline gelebilir. Üstelik bu düşünce Hegelci teleolojik perspektife de götürebilir. Doğa, insan aklını yaratmak için bir amaca sahipti şeklinde teleolojik olarak düşünülebilir. Bu şekildeki düşünce bilimsel değildir.

TARİHİN EVRİMİ ÜZERİNE

Doğan Ağrı

Tarihin oluşumu ve evrimini, esasında, toplumsal hayatın üretimi ve yeniden üretiminde hangi temel araçları kullandığımızla da bilince çıkarırız. Onlara taş devri, yontma taş devri, bronz ve demir çağları, hala içinde olduğumuz modern (makine-bilişim) çağ gibi isimler vererek yaparız bunu. On binlerce yıl süren çağlardan, binyıllara, günümüze doğru yüzyıllara kadar yoğunlaşarak kısalan tarihin değişim momentumlarıdır bunlar.

Bugüne dek ortaya çıkardığımız kanıtlara makroskopik açıdan bakacak olursak: Tarih-öncesi ve tarih-sonrası ayrımına başvurduğumuz doğaya karşı zaferler dizisinin üretimle (tarım) perçinlendiği insan türünün önce doğaya, sonra bunun içinden insanın insana karşı egemenliğinin çıkacağı dönüm noktası olan Neolitik Devrim (cilalı taş devri-tarım ve hayvancılık), tarihin derinliğine ve genişliğine en kapsayıcı dönüşümüdür. Ama bu devrim, bir anda başlayıp hemen bir anda bütün sonuçlarına ulaşmamıştır. Ortaya çıktığı andan sonraki binyılların belkemiğini oluşturarak çok boyutlu ve uzun bir dönüşümdür tarımsal devrim.

Neolitik devrimi, insan türünün toplumsal tarihi dar açıdan ele alındığında Göbeklitepe'den itibaren 5 ila 7 bin yıl kadar, geniş açıdan ele alındığında ise, neredeyse 20. yüzyıla dek tedricen süren bir bütünlükle ele almak gerekir. Tarımı bulur bulmaz, hemen her yerde şehirler kurup yerleşik hayata geçmedik, hiyerarşik işbölümlerine girişip sınıflara ayrılmadık, ilk tarlanın başına bir anda silahlı adamlar, kanlı yasalar, kısacası devlet dikmedik. Tarımla beslenmeye başladıktan sonra bile ilksel komünal yaşam biçimlerimizi (yerleşik çiftçi, göçebe çoban) daha binlerce yıl sürdürdük. Hatta bu yaşam tarzlarını yarı yarıya birbirini içererek modern çağlara kadar sürdürdük. İnsan türünün, neolitik devrimden sonra uygarlık düzlemine geçiş yaptığı sınıfsız toplum süreçleri, bugüne kadarki tüm sınıflı uygarlıklar silsilesinden bile çok daha uzun sürmüştür.

Bugünden yaklaşık 12 bin yıl önce başladığı tahmin edilen neolitik devrim, büyük olasılıkla kansız, kahramansız, anonim başladı. Sadece türümüze özgü bundan sonraki "sosyal" evrimimiz, uzun süreçlerin salınımları içinde daha bir dizi kavisten geçerek çeşitli tarihsel metamorfozlara uğrayacaktır. Göbeklitepe'den yaklaşık 8-10 bin yıl sonra tarihin evrim spirali, asıl olarak, metallerin bulunup üretim araçları olarak kullanılmaya başlanmasıyla kesin bir kavis alır. Neolitik devrimin tam olarak insanın evrimine yerleşmesini ve bütün kaçınılmaz sonuçlarına ulaşmasını, kesinlikle metal çağları dolayımında, yani üretim ve zor araçlarının değişimiyle birlikte düşünmek gerekir. Zor'un, toplum bilimleri açısından tarihte ilk kez bağlamına oturup temel bir rol edindiği 'sınıfsız toplumdan sınıflı topluma' bu başkalaşım süreçleri, aynı zamanda "sosyal insan"ın, tarih öncesi paleotikten tarihin başladığı neolitiğe geçerken çeşitli "beyin sarsıntıları" yaşayacağı çok uzun dönemlerdir de.

Komünal yerleşik tarım toplumları olsun, göçebe/yarı-göçebe çoban komünal toplumlar olsun, kendi başlarına ele alındığı zaman, görece kendine yeter insan toplulukları oldukları için esir ve köle tutmazlar. Hayatın üretimi ve yeniden üretiminin toplumsal biçimi olarak 'ekonomileri' otark olduğu ve karmaşık işbölümlerine dayanmadığı için, sonraki tam sınıflı aşamalara göre çok daha stabildirler. Eşitlikçi sosyal bilinçleri ve hiyerarşi içermeyen komünal örgütlenmeleri, onu oluşturanların birbiriyle rekabet ve çelişkisinden değil, aksine, hayatın dış koşullarına karşı dolayımsız dayanışma ve işbirliğinden esinlenir. Bu nedenle, "insanın insana karşı" çelişki ve savaşımlarını soyutlayan karmaşık inanç ve devlet sistemlerine henüz ihtiyaç duymazlar.

Hatta, avcılığın, bazı hayvanların evcilleştirilmesiyle; toplayıcılığın ise, bazı bitkilerin evcilleştirimesiyle iki farklı çıkış noktası yarattığını varsayarsak, göçebe-çoban komünal hayatı sürdürenlerin, yerleşik tarım ve şehir hayatına geçenlere göre, kendi içlerinde daha da stabil kaldığını öne sürebiliriz. Bu nedenle, neolitiğin ilk kıvılcımları olarak hayvanları evcilleştirerek kendisi "evcilleşenlerle", bitkileri evcilleştirerek "evcilleşenler" arasında giderek açılan bir farklılaşmanın oluşmaya başladığını savlayabiliriz. Başlarda her ikisi de hâlâ doğanın içinde ve onunla mücadele halinde olan birbirinin çağdaşı farklı yaşam dinamikleri, uzun binyıllar içinde, bazen yan yana, bazen iç içe geçen bir rekabet ve çelişki haline gelmiş olmalılar. Tarımla "evcilleşip" yerleşik hayata geçenlerin hayatı yeniden üretim biçimleri, giderek daha karmaşık işbölümleri, daha fazla artı-ürün, giderek özel mülkiyet ve kölelik gibi iç çelişkiler üzerine oturduğu için, hayvanlarla "evcilleşenlere" kıyasla çok daha dinamik oldu. Bütün bunlar tarihte belirli bir kararlılık kazanana kadar, aynı çağların bu iki toplumsal eğilimi, başka etmenlerin süreçlere katılımıyla gittikçe antagonist bir nitelik kazanarak binyıllar sürecek çelişki ve mücadele içinde oldular. Dolayısıyla, insan türünün, sınıfsız sosyal yaşam biçimlerinden, sınıflı biçimlere geçişi, hiç de öyle gürültüsüz patırtısız, savaşsız-dirençsiz gerçekleşmedi.

Bu uzun ve giderek çatışmalı çağların zamanla devrimci dinamiğini oluşturacak olan köleci tarıma dayalı yerleşik şehir devletleri de öyle hemen birdenbire ortaya çıkıp imparatorluklar haline gelmediler. Önce doğanın evriminin de belirli bir istikrara (ör. buzul çağlarının sona ermesi) kavuşması gerekti. Sonra, animist bilinç ve düşünce sistemlerine dönüşecek her biri uzun süreli deneyimler gerektiren bitkiler, hayvanlar, toprak ve klima, kısaca doğa hakkında bilgilerin üst üste, nesilden nesile belirli bir kararlılıkla güven verici düzeyde bilincin çok özgün bir biçimi olan "dil" yoluyla birikmesi gerekiyordu. Alet yapımında henüz bir sıçramanın olmadığı bu doğal hayat formlarından sosyal hayat formlarına geçmek için, henüz görece küçük ve orta büyüklükteki kan soylu topluluklarda, hayatlarını tarım ile sürdürebileceklerine dair tecrübe ve kanaatin yerleşmesi, o çağlarda epey uzun bir zaman sürecini gereksinmiş olmalıdır. Bütün bu süreci, "evcilleştiren, evcilleşir" diyalektiği içinde ele alarak, ardından oluşan çelişki ve sonuçları daha doğru yorumlayabiliriz.

Öncelikle, o güne dek hayatta kalmaya ve soyunu sürdürmeye odaklı doğal klanların paleontolojik avcı-toplayıcılıktan vazgeçmek için, o güne kadar avlamak ve toplamak için kullandıkları çeşitli aletlerin üretim araçlarına dönüşebilmesi için önce "iş"i "icat" etmeleri gerekir. İşte burada, bu geçişin nasıl başladığı ve ilk kıvılcımın nasıl tutuştuğu oldukça önemlidir. Ancak, bu eşik geçildikten sonra bile, orada burada nehir ve su havzalarına yerleşip artık sadece tarım ve hayvancılıkla geçinmeyi başarmış bazı topluluklarda, başlardaki cinslere dayalı basit işbölümü, hemen imtiyazlar ve zümreler yaratacak bir artı-ürün ortaya çıkarmış olamaz. Zira hâlâ "taştan aletler devri"ndeyiz. Ama hal-i hazırda eldeki aletlerin fonksiyonlarındaki değişimin kışkırtacağı işbölümünün daha da karmaşıklaşarak verimlilik artışına yol açtığı ve bunun hep daha fazla istikrar kazandığı yerleşik tarım toplumlarında üretim, yepyeni sosyal fenomenlere yol açmaya başlar. Denebilir ki, neolitik devrim yeni aletler bulunduğu için değil, var olan aletlerin fonksiyonlarında bir genişleme yapıldığı için başladı.

Var olan taştan aletlerin yeni fonksiyonlarla hayatın yeniden üretimini yepyeni "iş" süreçlerine bölmesiyle orantılı biçimde artan verimlilik sonucunda ortaya çıkacak yeni sosyal efektler, zamanla birbiriyle farklı türde metabolik bir dinamik yaratarak tekrar tekrar yeni olgulara yol açtılar. Elbette bütün bunlar doğrusal bir ardışıklık içinde olup bitmedi. Bazı yerlerde daha ziyade bir doğa felaketi yahut zamanla toprağın verimsizleşmesi yahut sulama yetersizliği ve daha bir çok başka nedene bağlı olarak varılan düzeyden geri düşmeler de oldu kimi zaman. Belki bu sebeple daha uygun yerlere göçler gerçekleşti ve gidenler neolitiği beraberinde götürerek, onu daha da yaymış oldular. Bu şekilde daha fazla yayılan tarım ve yerleşik hayat, yeniden katmerleşen daha fazla işgücü gereksinmesi yaratır. Sonuçta, hem ekip-biçen site yerleşkeleri daha büyümüş hem de bu şehirlerin sayısı artmaya başlamış, dolayısıyla işgücü ve diğer ihtiyaçlar katlanarak daha da artmış olur.

Ardı ardına, üst üste binen, giderek iç içe geçen benzeri bir dizi gelişim, alet yapmaya çok önceden başlamış "akıllı hayvanın" bilişsel melekelerini de anaforuna alarak, onları da değiştirmeye başladı. İşbölümünün çeşitlilik kazanıp hiyerarşik sosyal örgenlere yol açmasıyla, başlardaki animizmin yalınkat ezoterik tahayyüllerinden, basitten karmaşığa doğru insan türünün doğayla ilişkilerini düzenleyen mitolojik tasavvurlara, sonra giderek daha dolayımlı, giderek daha soyut, daha uhrevi bilişsel örgenlere geçildi.

Belirli bir aşamasında bütün bu dinamizm, önceki doğal komünal örgütlülüklerde sadece düzenleyici olan şamanların, karmaşıklaşan işbölümü sonucu sosyal metabolizmanın içinde ayrıcalıklar edinerek üste, yukarıya, merkeze yerleşmeye başladığı yapılar oluşturdu. Çünkü fonksiyonu değişen aletlere koşut olarak karmaşıklaşan işbölümü, topluluğun bir kısmını üretimin "üstüne" çıkaracak kadar verimliliği arttırmıştı. Böylelikle yeniden bir işgücü açığı oluşuyor, buna koşut, üretimin dışına çıkmış üyeleri de geçindirecek artı-ürünün daha da artması gerekiyordu. Karmaşıklaşan işbölümüyle ulaşılan verimlilik seviyesinin (artı-ürünün) devamlılığını sağlama basıncı daha gelişkin aletlere, daha büyük üretime, daha karmaşık işbölümüne yol açıyordu. Her şey, "iş"lerin karşı konulmaz döngüler içinde hep daha fazla büyüyen işgücü ve üretim ihtiyacı yaratmasıyla sonuçlanıyordu.

Başlarda, bazı konar-göçer kandaş klanlar, bu yerleşik emek süreçlerine katılmaya barışçıl yollarla ikna edilmiş olabilirler. Bazı göçebe çoban klanlara yeni tarımcı-yerleşik yaşam tarzı gerçekten çekici gelmiş ve buna kendi rızalarıyla başlamış olabilirler. Ya da bu klanların bazıları o ya da bu sebeple açlık kırımlarıyla karşılaşmış, bu yüzden yerleşik çiftçi klanlara kendiliğinden katılmış olabilirler. Öyle ya da böyle, Göbeklitepe'den en az 7 bin yıl sonra, MÖ 4 ila 3. binyıllara doğru tarımsal üretim ve yerleşimler gözle görülür derecede daha da büyüyüp artmıştı. Yukarıda sözünü ettiğimiz benzer döngülere yeterince girmiş bazı yerleşik tarım toplulukları, belki önce kendi içlerinde işbölümünün yol açtığı hiyerarşinin en altına zorlanan insanları köleleştirmeye başladılar. Belki eşzamanlı biçimde, halâ avcı-toplayıcı olan ya da başka göçebe toplulukları hiç de barışçıl olmayan yollarla artık artı-ürün odaklı bu iş ve üretim süreçlerine zorlamaya başladılar.

Bunun tersini de hipotezlerimiz arasına katabiliriz. Eş zamanlı olarak, avcı-toplayıcı iken bazı hayvanları evcilleştirip onlardan sürüler oluşturarak geçinen göçebe klanların da sayısı ve yayılımı artıyordu. O çağlarda insan topluluklarının çoğunluk nüfusunu oluşturan göçebe çoban klanlar, çok daha istikrarlı olan otark yapılarıyla, daha uzun binyıllar insan soyu için en güven verici yaşam tarzı olarak kalacaktır. Her halükarda, farkları ve zıtlıkları giderek belirginleşen iki sosyal üretim ve yaşam formu oluşuyordu böylelikle. Bu topluluklar, içinde oldukları yaşam formlarını bazen dışsal bazen içsel sebeplerle koruma ve sürdürme saikleriyle birbirlerine karşı kimi zaman şiddete de başvurdular. Başlarda istisna ve lokal ölçeklerde kalan ve o zamana dek düzenli biçimde doğaya karşı kullanılan şiddet, birbirleriyle olan asimetrinin yarattığı dinamikle, giderek başka türden bir işbölümü yarattı. Şimdi "iş" araçlarının bir kez daha fonksiyonu genişliyordu. Bu şiddet araçlarının yapımı ve kullanımında "uzmanlaşan" içlerinden bir bölümü, zamanla işi sadece savaşmak olan özerk aygıtlar haline geldi.

Kimi göçer çoban kabileler, bazen yerleşik kent devletlerinin onları köleleştirme girişimlerine karşı, bazen bir felaket sonucu içine düştükleri kıtlıktan dolayı diğer göçer çoban ya da çiftçi klanlara karşı, bazen de sırf yıldırmak ve "ganimet" elde etmek için savaşarak geçirdiler bu değişimi. Belki de tüm bunların hepsi bir arada, aynı süreçlerle yaşandı. Bunları şu an için mikroskopik detaylarıyla tam olarak bilmiyoruz. Şu kadarını söyleyebiliriz ki, katışıksız köleci sınıflı toplumlar bir anda oluşmadığı gibi, "tarihin lokomotifi" sınıf savaşları da öyle hemen katışıksız ve dosdoğru biçimlerde başlamadı. İnsanlığın, ilerlemek için neden sosyal sınıfların oluşumunu gereksindiğini ve bunun nasıl uzun binyıllar boyunca gel-gitlerle seyrettiğini, daha sıkı biçimde araştırmalıyız.

Her halükarda, artık birbirinden farklılaşmış bu insan topluluklarının, zamanla karşılıklı yeni bir sosyal dinamiğe yol açtığını düşünebiliriz. Büyük olasılıkla, bugün devlet diye bildiğimiz özü zor olan "sosyal" fenomen, farklılaşıp çelişmeye başlayan bu iki toplum biçiminin sadece kendi içlerinde değil, aynı zamanda karşılıklı yarattıkları bu dinamikle kristalize olmaya başladı. Yine de, Göbeklitepe'den Sümerler'in henüz kölesiz-devletsiz ilk şehirleri Ur ve Uruk'a kadar geçen en az 7 bin yılda insan topluluklarının hem kendi içlerinde hem de birbirlerine karşı zor kullanması, sosyal tarihin evrimi bağlamında henüz müstesna karakterdeydi. Çünkü yaşamı üretme biçimleri asimetriye girmeye başlamış olsa bile, üretim ve şiddet araçları bakımından daha çok uzun süreler birbirine az-çok denk kalacak topluluklardır bunlar. Sosyal hayatı üretim tarzları iki ters uca, birbirine göre artan biçimde asimetriye giren daha büyük insan birlikleri oluşuyor oluşmasına, ama bunların her birinin üretim ve şiddet araçlarının niteliğinde köklü bir fark oluşmadığı sürece, tarihin akış yönü yine de istikrarlı kararsızlığını sürdürüyordu.

Tarımın ilk başladığı yer olarak düşünülen Göbeklitepe'nin ilk sınıfsız komünal topluluklara dönüştürmeye başladığı avcı-toplayıcılar ile Mezopotamya'nın artık üretimden tamamen ayrılmış rahip ve memurlarını, hatta profesyonel ordularını besleyecek denli gelişkin köleci şehir devletleri ve bütün bunlardan bir daha geri dönüşün olamayacağı metal çağlarının ilk köleci imparatorlukları arasında en az 7 ila 10 bin yıllık uzun bir "kararsızlık" dönemi var. İş ve üretimin artık yerleşmiş bir istikrar kazandığı ilk Sümer kentlerinde bile tarımcıl üretim, çoktan yeni emek çeşitleri, daha karmaşık işbölümü ve örgütlenme biçimleri yaratmıştı ama, köle emeği halâ üretimin asıl ve yaygın gücü değildi. Bunun için daha fazlasının olması gerekiyordu. Bir yandan, tarım ve hayvancılığın sosyal hayatın yeniden üretiminin giderek egemen yolu haline gelmesiyle, bu ilksel komünal sosyal birliklerin içinde sınıf ayrımları, çeşitli zümreler halinde boy vermeye başlamış, bir yandan da göçebe-yarıgöçebe çoban komünal klanlar ile tarıma dayalı yerleşik toplulukların hem içlerinden gelen hem de karşılıklı yol açtıkları evrimin baskısı belirli bir dereceye ulaşmış olmalıdır.

Bütün bu asimetrilerin artık yıkıcı ve yok edici düzeylere varan dinamiğine karşın otark kalabilen göçebe aşiretler çoğu durumda varlıklarını ve dolayısıyla komünal karakterlerini görece daha uzun süre sürdürebilirken, yerleşik şehir uygarlıkları ise, işbölümünün ticarete büyüyen ekonomik dinamizmiyle, elde ettikleri esirleri köle olarak daha çok ekim-biçim işlerine koşmaya başladılar. Artık bundan sonra sadece bu amaçla yürütülen savaşlar görülmeye başlanacaktır. Bu durum, "icadından" sonra birinci artı-ürün dalgasına yol açan işbölümünü, onun yol açtığı sınıfsal hegemonilere rağmen artık vazgeçilmez hale getirecek, özellikle metallerin bulunup onların üretimde yarattıkları ikinci büyük artı-ürün dalgasıyla, tarihin sosyal evrimine tamamen ayrı bir boyut katmaya başlayacaktır.

Henüz her ikisi de komünal olan yerleşik ve göçebe sosyal eğilimler, aralarındaki ve içlerindeki asimetrinin belirli bir aşamasından sonra daha da ayrışıp doğal ya da sosyal çeşitli saiklerle şiddete daha çok başvurmuş ve bunu sosyal yapılarının kalıcı ve vazgeçilmez bir unsuru haline getirmiş olmalılar. Böylece, bir göçebe kabile başka bir göçebe aşiretle, bir şehir devleti bir başka yarı-göçebe aşiretle, bir şehir devleti bir diğer site devletiyle o yada bu saikle savaşıyor yada ittifak kuruyor, bazen çapraz bazen düz, bazen kalıcı bazen geçici daha büyük sosyo-politik gelişimler birbirini tetikliyordu. Kimi zaman, bütün bu çatışmaların akışında, şehirli olan, göçebe olanı içinde eritebiliyor, bazen de çoban aşiret, sosyal örgenine içkin olan şiddet örgütlenmeleriyle şehrin veya şehir-devletin yönetimini tümden devralarak kendisinin sosyal düzlemini değiştiriyordu. Bazense, çatışma ve yıkım o kadar büyük oluyordu ki, her şeye yeni baştan, adeta sıfırdan başlamak gerekiyordu. Bunları, bazı arkeolojik kazılarda, yüzlerce yıl aralıklarla üst üste birden fazla kez inşa edilmiş yerleşim yerlerinin ortaya çıkmasından anlayabiliyoruz. Dolayısıyla, o güne kadar ağırlık merkezi doğaya karşı olan şiddet, giderek insanın insana karşı kullandığı şiddete dönüşmeye başlar.

Tarihte metallerin kullanımı ile köleci üretim tarzının egemen hale gelişi, içerik ve kronolojik olarak birbiriyle örtüşür. Metallerin üretimde kullanımı, daha önce eşi görülmemiş büyüklükte artı-ürüne yol açmakla kalmamış, aynı zamanda, kapitalizme kadar ona el koymanın temel yöntem ve araçlarını da yaratmıştır. Metallerden sonra, komünal eğilimler ile sınıflı köleci eğilim arasındaki asimetrik çelişki ve çatışma daha binlerce yıl sürecektir, ama tarihin bundan sonraki evrimi bu metaller kadar keskin bir kavis alır. Her iki toplum biçiminin hem aralarındaki hem de içlerindeki savaşların istisna olmaktan çıkıp kalıcı ve sürekli hale gelmesi, bulunan ilk metal olan bakırın (az sonra bronzun), önce üretim araçları, giderek savaş araçları olarak işlenmesinden sonra başlar. Tarihteki en eski köleci imparatorluklar Sümer, Akad, Asur, Babil, Mısır'ın neolitik uygarlıkları, ancak metallerin üretimde ve savaşta kullanılmasından sonra imparatorluk haline gelebildiler. Antik köleci Mısır, bakır ve bronzun çocuğudur. Aynı çağların köleci uygarlıkları Asur, Babil ve en çok da antik Yunan/Roma ise demirin. Antik köleci çağ, esas olarak bir metal çağıdır insanlığın. Bütün bu süreç, erkeğin kadın üzerindeki ataerkil egemenliğinin de belirleneceği bir tarihsel evrim dilimidir. Bu uzun tarihsel evrimin son etaplarında, önceki "amatör" şiddeti, artik "profesyonel" savaşlar haline getiren metaller, burada erkek cinsi lehine de son sözü söyler. Erkek egemenliğinin pekişip cinsler arasında iktidar ilişkilerinin onun lehine dönüştüğü süreçlerdir bunlar.

Yine de, kronolojik tarihin sıfır noktasına geldiğimizde bile komünal toplumlar ile köleci toplumların kimi zaman dış savaş, kimi zamansa birbirine karışarak iç savaş biçimindeki çatışması daha uzun süre devam etti. Bakır ve bronzun zirvesi Mısır İmparatorluğu'nu da kolonileştiren demir çağının zirvesi Antik Roma, kronolojik tarihin başlarına geldiğimizde, Göbeklitepe'den 10 bin, bakırdan 3500, demirden 1500 yıl sonra bile, hala ilkel komünal kavimlerle savaşıyordu. Roma ordularının köle avcılığıyla fethine çıktıkları "barbar" Kuzey ve Doğu Avrupa'da, çoktandır tarım yapan ama hâlâ yarı-göçebe, demirden üretim ve savaş aletleri kullanmaya başlamış ama hâlâ kölesiz komünal Germen ve Slav (ger, Germen dilinde mızrak; slav, Roma'nın Latin dilinde köle demektir) kavimleriyle savaşları, en az Ortaçağ'ın başları MS 5. yüzyıla kadar sürdü. Roma imparatorluğu, bu açıdan da karakteristiktir ve bundan böyle, ona dâhil edilen kölelerle birlikte sadece dış savaşlarda değil, sosyal iç savaşlarda da demir, belirleyici olmaya başlayacaktır. Demirden sonra Roma ile birlikte, tarihteki komünal ve sınıfsal eğilimler arasındaki uygarlığın uzun kararsız salınımı, artık sınıfsal yönde tam karar kılar.

O zamana kadar bu iki sosyal eğilim, karşılaştıkları her yerde, kimi zaman birbirini yok ederek, kimi zaman biri öbürünün içinde eriyip iç savaşlara yol açarak, kimi zamansa birbirinden kaçıp içinde oldukları sosyal üretim ilişkilerini başka yerlere taşıyarak hepimiz için ortak arkaik miraslar yarattılar. Yaklaşık 5 bin süren ilk sınıflı uygarlık biçimi köleciliğin doruğu sayılan Roma İmparatorluğu'nun en geniş halinde bile kölelik, gerçekte halâ dünyanın cüzi bir bölümüne hâkimdi. Neolitik devrimi, önce Anadolu üzerinden Balkanlara, ardından İtalya, Germania, doğu Slav ovalarına, hatta bugünkü İngiltere'ye kadar, MÖ 5 bin yıllarında ilk sınıflı-köleci eğilimlerin oluşmaya başladığı Mezopotamya'dan kaçıp gelenlerin getirdiğinin arkeolojik ve antropolojik kanıtlarına sahibiz bugün. Tarımı bildikleri halde yarı-göçebe komünal yaşayan pek çok başka "barbar" kavim, daha ilerde demiri de bilip kullanacak olmalarına karşın, çoğu zaman, otomatikman sınıflı toplumlara dönüşmediler. Hatta pek çoğu, simetrinin eşitsiz diyalektiğine izafen, mümkün olduğu yerde ve ölçüde, komünal kalmakta diretip sınıflı topluma geçmeye karşı direnç gösterdi. O kadar ki, antik Yunan şehir devletlerinden devraldığı köleciliği, özellikle bu komünal yapılara karşı yürüttüğü fetihlerle imparatorluk seviyesine ulaştıran antik Roma, sonunda onların içerden ve dışarıdan isyanlarıyla yıkılacaktı.

Kapitalizmin bir üretim tarzı olarak ortaya çıkmaya başladığı 16. yüzyılda bile Amerika kıtasının kuzeyi hala ilkel komünal, güneyi ise metalin üretimde hâlâ kullanılmadığı köleci kasılmaların başındaydı. Yüzyıllar sonra demir kılıçların demirden ateşli silahlara ve toplara dönüştüğü Kolombus keşiflerinden sonra, antik Roma'nın "barbar" komünal kavimlere karşı "dış savaşlarına" benzer zora dayalı bir süreç, başka bir bağlamda da olsa burada da yaşanacaktı. Benzer durum Afrika'nın, Asya'nın o ya da bu bölümünde de söz konusudur.

Bu açıdan tarihte 20. yüzyıla kadar, gelişimlerinin asimetrileriyle karşı karşıya gelen farklı toplumların aralarındaki hegemonya ilişkisini her zaman, dayandıkları özel mülkiyet ve emek sömürüsünü kararsız-belirsiz salınımlardan kararlı düzeylere çıkaran metalleri hangi düzeyde üretim, ticaret ve savaşın temeli haline getirdikleri belirlemiştir. Bundan böyle, tarımcıl yerleşik sınıflı toplumlarla metallerin tarihsel bireşimi, işbölümü ve üretimin katlanarak artmasına, ticarete ve giderek savaşlara, bütün bunlar dolayımıyla gerçek hegemonik sınıfsal asimetrilere yol açacaktır. Milyonlarca yıl bir tür olarak insanın evriminin itici gücü olan "doğanın içinde doğaya karşı" prensibinin önüne, böylece "insan içinde insana karşı" mücadelesi geçecektir.

Bütün bu evrimsel salınımlar belirli bir kararlılık kazandığından beri, insanın doğal tarihi geriye düşer, artık sosyal bir entropi başlar. Bundan sonra insan, sınıfsal bir evrenin içinde seyri âlem etmeye başlayacaktır. Geri dönülmez kesin kavisin dönüldüğü günümüzden 3 ila 5 bin yıl önceki "hardware"lerin icadı (bakır-bronz-demir), insanı, doğal evrenin dışına çıkararak tam olarak sosyal bir evrenin ortasına fırlatmıştır.

Demir çağı, MÖ 1000 yıllarında başladı ve Roma'yı bir şehir cumhuriyetinden imparatorluğa götürürken, bütün uygarlık alanlarında üretim ve savaş araçları açısından hâlâ birbirine denk bir matris sürüyordu. Akadlar'dan beri her iki toplum tarzının hem zaman hem habitatları sık sık kesişmiş ve tarihin bu ilk iki toplum biçimi, komünal ve köleci toplum, Roma'nın yıkılışına kadar 4-5 bin yıllık bütün metal çağları boyunca kölelik bağlamında birbiriyle savaşmıştı. Zamanının en gelişkin köleci devleti olan Roma'yı sınıflı bir uygarlık modeli olarak zirveye taşıyan demir (kılıç), yüzlerce yıl süren savaşlara rağmen demir ile yine de yenişemeyecektir.

Burada, sosyal hayatın yeniden üretiminin iki antijen modeli birbirini alt edememekte, üretimin maddi biçimi değişmeden sınıflı uygarlık, ortaçağ denilen bir "ara" paranteze girmeye hazırlanmaktadır. Bu "orta" çağ, antik tarihin birbiriyle yenişemeyen komünal eğilimleri ile köleci sınıfsal dinamiklerin, bu yüzden birbirleriyle özgün bir sentez kurup 'arayı bulduğu' hibrid bir dönem olmak zorundaydı. İki toplum arasındaki demirden keskin dünyevi ayrımlara karşı uhrevi güçlerin imdada çağrılacağı, bir kaç milenyumdur insanın insana karşı savaşlarına yol açan sosyal çelişkilerin göksel hayallerle yatıştırılacağı "ilahi" bir dönem. Beynin "soft-ware" heyulaları bir kez daha kritik bir eşikte uygarlığın üzerine salınacaktır.

Feodal ortaçağ, insanlığın bir kaç milenyumluk kölelik "travmasının", tarihteki ilk dünyevi sınıf savaşımlarının göksel vaatler ve ahir fobilerle sağaltılacağının umulduğu işte bu "ara" dönemdir. Bu açıdan "orta" çağ, köleci özel mülkiyetin ekonomik değil, asıl olarak politik (semavi) inkârıyla sınırlıdır. Antik tarihin ilk sosyal devrimi neolitik ise, monoteizm de tarihin ilk siyasi devrimidir. Bundan önce devlet, neolitiğin alttan alta yol açtığı sınıfsal çelişkilerden kelimenin tam anlamıyla "doğmuştu". Burada ise devlet, adeta "yaratılır". Daha önce metal çağlarına kadar devleti 'ekonomi' (üretim, sosyal akıl) tarihin zorunlu bir bileşeni haline getirmişti. Metallerden daha ileriye gidilemediği bu dönemde ise siyaset (metafizik, din) bir ekonomi "yaratır" ve böylece devlet, bu eşikte yeni bir biçim alarak teokratik devletler dönemine geçer. Sosyal evriminde insan, son bir kez daha "insan üstüne"e çıkar ve insanın insana metafizik üstünlüğü tarihin evrimine burada tam olarak içkin hale gelir.

Peki, bu kanlı çelişki ve mücadelelerin en ayyuka çıktığı, insanın insanı bile mülk edinip köleleştirdiği noktada genelde din özelde monoteizm (teokrasi) neden tarihin en uygun envanteri olabildi ve o kendinden umulanı gerçekten yerine getirebildi mi? Bunun için, dinlerin oluşum ve evrimine kısaca bir göz atmalıyız. Dinlerin totemist, animist, mitik, mitolojik ve son olarak teist hallerini, birbirinden çıkan, birbirine akan, maddi hayatın yeniden üretiminin yol çatallarında hep başkalaşan bir evrim içinde görmek gerekir. Çünkü bu tür "soft ware" uhrevi görüngüler uygarlığın örtüsüdür. "Akıllı hayvanın" her türlü tinsel deneyimi, ancak tensel deneyimleriyle diyalektik ilişki içinde sosyal fenomenler haline gelebilir ve bunu, en iyi görebileceğimiz yerlerden birisi de, bizzat onun dinsel tarihidir. Göbeklitepe, bilişsel deneyimlerin (soft ware) maddi hayat üzerindeki etkisi açısından da aydınlatıcıdır. Neolitiğin başlarından metal çağlarına, totemizmden teizme geçişi takip ederek görebiliriz bunu.

Hipotetik olarak, oradaki kutsiyet, kandaş bir kaç gens veya klanın belki totemist bir ayini olarak başladı. Birbirinden çoğalarak sayısı artıkça, yine birbirinden daha uzak avlama-toplama alanlarına yayılmış kan soylu gentillerin, yanlarında taşıyabildikleri belirli mobil totemlerden, giderek sabit ve monümental tapınaklar çıkarmalarını, bir araya gelerek aralarındaki bağları koruma ve sürdürmeye duydukları kolektif içgüdünün baskısına bağlayabiliriz. Tarihte bu tür sosyal içgüdülere en güçlü, en organik biçimde sahip toplumlardan söz ediyoruz çünkü.

Başlarda motivasyonu bu olan totemist ayinler, giderek büyüyen insan kalabalıklarını, avcılık-toplayıcılık yaptıkları habitatlarını uzunca bir süre için terk edip sabit bir yerde toplanmaya sevk eden bu spiritüel deneyim, aynı zamanda onların doğal ve sosyal varlıklarını bilişsel olarak ilk soyutlama deneyimleriydi ve başlıca sosyal amaç haline gelmişti. Türümüzün, önce doğanın, giderek kendi türünün üretimi ve yeniden üretimini, kolektif olarak rasyonalize etmeye başlamasının prototipleri olarak görebiliriz bu spiritüel odaklanmaları. Böylece bu bilişsel deneyimlerin tekrar tekrar organize edilmesiyle dinamik bir sosyal metabolizma oluşuyor, hem yaşam araçlarının fonksiyonları, hem de yaşamlarını sağladıkları alanlar değişmeye başlıyordu. Bu açıdan, dinin totemist biçimlerinin değişime uğramaya başlamasını, bazı avcı-toplayıcı toplulukların bir tür spiritüel motivasyonla çiftçi veya çobanlığa, giderek yerleşik hayata yönlenmelerine bağlayabiliriz. Büyük olasılıkla başlarda hiç de öngörülmeyen, ama giderek kaçınılmazlaşan bir başkalaşımın ortasındaydılar.

Göbeklitepe'de ilk dikilen megalitler ile çevresindeki konut sanılan yapılar arasında, binyılları bulan zamansal farklar olduğunu gösteren kanıtlar hala araştırılıyor. Bugüne kadar gün yüzüne çıkarılan buluntuları göz önünde tutarak diyebiliriz ki, bütün yapı alanı bir kerede ve bir seferlik değil, yatay segmentler halinde genişleyerek yüzlerce yıl içinde kalıcı bir sosyo-kültürel habitat haline geldi ve aynı coğrafyanın başka yerlerinde benzer gelişmelere yol açtı. Bu açıdan, sabit megalit tapınakların zamana yayılan inşasının, avcı-toplayıcı aletlerden iş ve iş araçlarına doğru fonksiyonel bir değişime yol açarak, paleolitikten neolitiğe geçişte belirleyici bir rol oynadığını düşünebiliriz.

Monümental tapınakların inşası ve mimarisi, avcı-toplayıcılığı karakterize eden tipik bir nitelik değildir, ama avcı-toplayıcı aletlerden iş ve iş araçlarına geçişte, neolitik devrim açısından belirleyici bir önkoşulu tetiklemiş olabileceklerini gösterir. İş ve emek araçlarının ortaya çıkışı ise, insan türünün sosyal varlığının alacağı biçim ve içeriğine yönelik yepyeni bir momentum başlatır. İnsanın sosyal evreninde bir çeşit sosyal Big Bang'e yol açar. Burada ayırıcı olan şey, itilimin, araçtan değil, amaçtan, yani tapınaktan başlaması; amacın, aracı yaratmasıdır. Ulaştığı doğal evrim düzeyinin kritik bir eşiğinde insanın bilişsel potansiyeli daha önce olmadığı biçimlerde açığa çıkmakta, soyut bir şey, somut bir şeye dönüşmektedir. Şayet bu doğruysa, bu tarihsel örnek, düşünce ve eylem arasındaki diyalektiğin entropik karakterini göstermesi açısından oldukça çarpıcıdır.

Basit animist totemlerden teist mitlere geçişi de, insan topluluklarının tam da bu "ekonomik" başkalaşımı olgunlaştırmış olmalıdır. Kan soylu ilk klanların bir kısmının, avlama-toplama zorunluluğundan azade, kendilerini uzunca bir süre tapınak inşasına hasretmesi, diğerlerinin onların bakımını üstlenmesi, basit işbölümünden karmaşık işbölümlerine geçişin yolunu açar. Bu tapınağın inşasının ve tapınma ritüelinin kolektif olarak organize edilip yüzyıllarca sürdürüldüğünü biliyoruz ve bütün bunların, ancak basit de olsa bir işbölümünün işler tutulabilmesiyle mümkün olacağını varsayabiliriz. Bunun için ise, her şeyden önce, günlük avlama-toplamanın şanslı tesadüflerinin ötesinde, daha öngörülebilir uzun vadeli yaşam kaynaklarına hakim olmak gerekiyordu.

Bu yüzden, avcı ve toplayıcılıktan tanıdıkları bazı hayvan ve bitkileri başka tür bir ilgiyle, inşa sürecinde geliştirdikleri çalışma aletlerini ise başka bir gözle ele almaya başladılar. Böylece, doğa hakkında avcı-toplayıcılıktan beri biriken muktedir bilgileriyle doğayı "manipüle" edebilecek hale geldiler. Bir yandan avcılık-toplayıcılığı sürdürerek, bir yandan da çobanlık-çiftçiliğe başlayarak, diyalektik bir sarmalı çevirmeye başladılar. Bütün olarak ayinlerin hazırlığı, organizasyonu ve yürütülüşü, günlerce, hatta haftalarca sürüyor, aletlerin fonksiyonu, işlerin çeşitleri ve sosyal statülerin arasından düzenli-kalıcı bir sosyo-kültürel habitat rüşeymleniyordu. Zihinsel melekeleri onları yeni maddi deneyimlere yönlendiriyor, böylece değişen maddi koşullar tekrar zihinsel bir itilim yaratarak tüm sosyal düzlemin çehresini derinliğine ve genişliğine dönüştürüyordu. Zamanın akışı içinde bu sarmal, başlardaki mütevazı tapınağın monümental boyutlar alması, onun sonraki ayinler için sürekli bakımı, tapınak çevresinin belirli klanlar için kalıcı yerleşkelere dönüşmesiyle sonuçlandı. İşte tam bu süreçlerde paleotik totemizm veya animizm, doğa ve insan arasındaki ilişkileri yeniden ve daha bütünlüklü biçimde irdeleyen mitolojilere dönüşmüş olabilir.

Özcesi insanlar, önce sabit monümental tapınak inşasını gerçekleştirirken yaşam araç ve aletlerinin fonksiyonları değişip onların "iş" araçları haline gelmesini sağlamış olmalı. Bu fazlarda daha fazla çeşitlilik kazanabilen aletler hayvan ve bitkilerle yeni türde "evcil" bir ilişki kurabilmeyi sağlamış ve böylece önceki dönemdekinden (avcı-toplayıcılık) daha karmaşık işbölümleri oluşmuş, günün sonunda bir sosyal örgene sahip ilk komünal topluluklar ortaya çıkmaya başlamış olabilir. Bu akıl yürütmeye göre, insanların en azından bir kısmı, "dinleri uğruna", antropolojik evrimin yepyeni bir eşiğinden atlamış oldular. Buna göre, bilişsel tahayyüller ile maddi yaşamın bu çarpıcı diyalektik etkileşimi, bu etkileşimin bütününün ifadesi olan tarihimizin en önemli kırılmasına yol açtı. Tarihimizin ilk "sosyal devrimi" böyle başlamış olabilir.

Bilimsel açıdan "sosyal" kavramı, herhangi bir şekilde "birlik" ya da "beraberlik"le yetinen bir kavram değildir. "Sosyal evren" veya sosyal insan, çeşitli ayrım ve farklılıkların birbirlerine göre sistematik ilişkiler oluşturduğu antroposen evrimin belirli bir aşamasında oluşmuştur. Sosyal tarih, neolitik devrimle, insanların doğayla ilişkilerinin hiyerarşik bağlamının değişip onların lehine dönmesiyle başlamış, giderek insanların birbirlerine göre kurdukları hiyerarşiyle entropisi katlanarak artan yepyeni bir evredir. Sosyal insan, doğanın inkârı, toplumun atomudur. Daha önce doğanın içinde, herhangi bir tür olarak onunla bir bütün olan insan türü, bundan böyle doğal besin zincirinin tam ve kesin olarak zirvesine, bütün maddi hayatın egemenlik simetrisinde "doğanın üstüne" çıkar. Totemizmden teizme insanın bilişsel potansiyelinin yarattığı bu entropi, günümüze dek hala devam etmektedir.

Türünün varoluşunu ve evrimini doğa ile dolaysız ilişki içinde kuran tarih öncesi insanların tinsel tahayyülleri, içinde yaşadıkları doğada kendi türünün yerini bulma dürtüsünün devamı olarak gelişmişti. Doğal evrenleriyle basit, doğrudan ilişkileri olan avcı-toplayıcılar, bu doğal güçleri henüz birbirinden otonom gördükleri için onları şimdilik ayrı ayrı totemlerle soyutlayan bilişsel reaksiyonlar gösterebiliyorlardı. Zamanla türlerinin doğaya bağımlı ilişkilerini daha bütünlüklü ele alan mistik inançlar oluşmuş, bunlardan ise insanlarınkine göre daha büyük olan doğanın kudretini irdeleyen mitler soyutlanmıştı. Doğa ile doğrudan ilişkileri bir kavrama biçimi olarak animizm, Homo sapiens'in zihni tarafından onun daha iyi kapsanmasına yerini bıraktıkça, yaşamı idame ettirme biçimi fonksiyonel bir kırılma yaşadı (neolitik devrim). Totemist mistizmden epik mitlere ve giderek insan lehine daha fazla değişen güçler ilişkisini yeni bir hiyerarşiyle düzenleyen teist mitolojilere böyle geçilmiş olabilir.

Kudret algısı ve iktidar bilgisi, el ve ayakların altındaki doğadan önce omuzların üstüne, sonra semaya yükseldikçe, doğanın dirimsel kudreti ile insanların bilişsel kudretinin çelişkisi olgunlaşıyor, artık animist mitler teist mitolojilere dönüşmeye başlıyordu. Bu mitolojilerde, daha önceki animist doğal hiyerarşi, insanların hiyerarşik sosyal ilişkilerine teist tahayyüllerle geri dönüyor ve yeni güçler ilişkisi bu mitolojilerle yeniden düzenleniyordu. Mitolojik teizm, toplumdaki hiyerarşi hakkında bilgi ve bilincin ilk berrak biçimidir. İlk totemist mitlerden mitolojik teizme dek, basit ve doğal bir düzene sahip animizm bu yüzden yavaş yavaş dağıldı. Bundan sonra teist mitolojiler, sınıf ayrımlarına dayalı toplumların ilk sosyal üstyapı örgeni olarak her yerde baş göstermeye başlar. Daha ilerde, antik Sümer’den Roma'nın ikinci yarı zamanı imparatorluk dönemine kadar teist mitolojiler yavaş yavaş politik bir metamorfoza uğrayarak, uzunca bir süre teokratik toplumlar (ahlak, hukuk, devlet) dönemine girilir. Bundan sonra teizm, sosyal hayatın üretim ve yeniden üretimine tam olarak yapışır, "sosyal insan" (sınıflar), ilk kez politik olarak tanımını bulmaya başlar. Böylece insan, daha önceki paleotik sekülerliğini tamamen yitirir. Şimdi bilişsel olan ile maddi olan, birbiriyle çelişik ama simbiyotik bir ilişki haline gelirler.

Tarihte teizm, insanların yaşadıkları sosyal entropiyi bir kavrayış biçimi olarak ilk siyasal (sınıfsal) toplumlara işaret eder. Aşağıda ne kadar ayrışıp parçalanma oluyorsa, yukarda bu ayrışmayı zapt edecek, onu tekrar bütün olmaya zorlayacak yeni bir fenomen ortaya çıkmıştır. Çünkü insanlar arasındaki çıkar farklılıkları ile bunların kaynakları arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi, sınıflı toplumların metabolik bir refleksidir ve bunlar her zaman hukuki biçimlerde soyutlanırlar. Tarihte dinlerin, basit doğal spiritüelliği geride bırakıp bütün bir devlet yapısı haline gelmesini açıklayabilen şey de budur. O kadar ki, mesela antik Yunan'da, bırakın üretimi, bereketi, bilgiyi, savaşı, demiri, hatta sosyal insanın (sınıf) parçalanmış ve rafine olmuş belirteçleri olan erotizmin, kıskançlığın, bencilliğin bile bir Teo'su vardı. İnsan, "insana dair" karakteristikleriyle bu teist mitolojilerde enine boyuna irdelenecek, onun dışındaki doğada doğrudan bulunmayan yeni kuvvetleri, zamanla uhrevi seviyelere çıkarılacaktır.

Simgeledikleri maddi yaşamın çelişkin ilişkileri ve onların kendilerini ortaya koyuş biçimleri çoğaldıkça sayıları da artan mitolojik tanrılar, bu yüzden giderek ataerkil bir hiyerarşiyle birbirleri arasında rafine ve elitize olmaya başlarlar. Politeist mitolojilerin sosyal hayatı teolojik bir hiyerarşiyle düzenlemesi, Roma İmparatorluğu'nun monoteizme geçtiği MS 4. yüzyıla kadar sürmüştür. Roma'nın Milat'tan önceki cumhuriyet dönemi politeist pagan mitolojiler, Milat'tan sonraki imparatorluk evresi ise, bu pagan politeist mitolojilerden monoteizme geçiş sürecidir. MS 4. yüzyıla geldiğimizde ise Roma İmparatorluğu tarihteki ilk tek tanrılı teokratik devlet olacaktır.

Hem etnik klanları hem de yaşam formatları açısından homojen olmayan, ama sürekli büyüyen bu imparatorlukta, komünal toplum ile köleci toplumun sadece demirden kılıçları değil, tanrıları da birbiriyle yenişemiyecekti. Monoteizm ise, işte bu remiz döneminde işlev kazanıp tarihsel rolünü oynar. Artık politeist mitolojilerin başkalaşma zamanı gelmiştir. Genel olarak doğa ile akıl arasındaki savaşımın, diğer deyişle insan soyunun tensel ve tinsel deneyimlerinin birbiriyle dinamik etkileşiminin kendini ortaya koyuş biçimi olan tarihte dinler, her zaman belirli bir bağlama otururlar. Kendi başına ele alındığında Totemizm'den Monoteizm'e tarihteki bütün dinsel evrim, insan soyuna özgü hale gelen bilincin neolitikten sonraki galaksisi haline gelecektir.

Buraya kadar söylenenler, Göbeklitepe yahut Sümer'den beri geçen 4-5 milenyumda, döneminin herhangi bir teist mitolojisi kadar sıradan, hatta onlar arasında henüz göz ardı edilecek kadar zayıf olan monoteizme nasıl gelinebildiği ilgiliydi. Peki, ama mitolojik politeizm neden semavi monoteizmlere dönüştü ve "ara" çağda başat olabildiler? Animizmde toplumların bilişsel dünyası ne kadar fantastik görünürse görünsün, bunların maddi yaşamla bağları dikey değil yatay, hiyerarşik değil eşit, semavi değil dünyevidir. Köleci uygarlığın ileri dönemlerinde hâlâ seküler pagan mitolojilerle bu bağ gittikçe istikamet değiştirir. Ardından teist mitolojiler yoluyla hepten kopar. Son olarak monoteizmde, yaşamın varlığı ve yeniden üretimi adeta tümüyle gaipten, bilinçten, "gökten indirilmiş"çesine her şey baş aşağı döner. İnsan doğa karşısında ilk defa nitelikli bir biçimde bilincini yücelterek onun üstüne çıkar.

Yerdeki siyasal (bilinç) biçimlere bürünmüş sosyal (sınıfsal) dikeyleşme, gökteki politeist kaosu da kendine uydurup onu gittikçe minorize eder. İşte muktedirliğinin bilincine varmış insanın aralarında dağıldığı mitolojilerin çoklu tanrıları gittikçe tek ve mutlak bir akılda toplanır. Bu yüzden her şeyin bilgisine muktedir tek yaratıcı ile yaratılan arasında kurulan patriarkal dikey ilişki, monoteizmin başlıca ayırt edici özelliklerinden birisi olacaktır. Oysa gerçekte burada, önce insanın doğaya, sonra aklın akla (insanın insana) karşı "üst"ünlüğü, yine bilişsel düzlemde ele alınmaktadır. Aşağıda yeryüzündeki dikey ilişkiler, belirli bilgi ve bilinç örgüleri oluşturarak tek ve biricik muktedire böyle çıkar. Dört-beş bin yıllık köleci sınıf savaşlarından sonra monoteizmin başarısına ve egemen olmasına artık ramak kalmıştır. Monoteizm, "dünya işlerini" sonal olarak göğe havale ederken, yerdeki ise bunun karşılığında nihayet bütün dünyevi günahlardan kurtulmayı umar. Bu yüzden, monoteizmin yükseleceği ortaçağda üretici güçlerin dünyevi gelişimi durur, köleci çağların acılarının biteceği umularak, insanın bilişsel potansiyeli ile maddi dünyanın güçleri arasındaki dirimsel fakat "günahkâr" bağ, esrarlı bir etkiyle adeta birbirinden koparılır.

Özellikle, onun Hıristiyanlık versiyonunun, Mezopotamya'dan Avrupa'ya kadar antik köleci Roma'nın bütün topraklarına yayılışı, bu açıdan bize açıklayıcı ipuçları verir. Onun ortaya çıkıp yayıldığı tarihin bu aşamalarında söz konusu olan çelişki, neolitikten beri hayatın yeniden üretiminin başlıca maddi temeli olmuş Toprak ana’nın (Terra Mater) mülkiyet biçimidir. Hıristiyan ortaçağda tanrı baba ile toprak ana adeta kutsal bir monogamiye, yeni bir hiyerarşik ilişkiye zorlanırlar. Böylece toprak, antik köle sahiplerinin özel mülkiyetinden, bu "ilk günahtan" kurtulur, semavi bir himaye edinir. Bu, ne totemizm ne de mitoloji sağlayabilirdi. Monoteizm aracılığıyla, toprakta çalışanlar ile toprağı mülk edinenler, köleler ile köle sahipleri, tek ve biricik muktedirin huzurunda adeta bir "toprak sözleşmesi" yaparlar.

Bu sözleşmeyle, kendileri de özel mülk olan isyancı köleler silahsızlandırılarak toprak serflerine, köle sahipleri ise başlarında göksel haleler, ellerinde demir kılıçlar at sırtında ihtişamlı soylu şövalyelere dönüşür. Birinin elinde demir kılıç ve kalkan, diğerininkinde demir saban ve tırpan bin yıl sürecek ortaçağın gücü, toprağı ve iş'i, protestanlık (kapitalizm) onları kişisel bir ibadet olarak tekrar özel'leştirene kadar, işte bu göksel birleştirme ve kamulaştırma kurgusuna dayanır. Köle sahipleri politeist, köleler veya köle adayları ise totemist paganlığı terk ederek tek tanrının huzurunda adeta "imana gelirler". Din, Göbeklitepe'den 10 bin yıl sonra, bir toplum biçiminden bir başka toplum biçimine geçerken, bütün sosyal hayata bir kez daha format atacaktır şimdi. O zaman dini için hayat biçimini değiştiren insan, şimdi hayat biçimi için dinini değiştirmektedir. Yer ve gök, iş ve insan, mülkiyet ve toplum arasındaki bu semavi ortaklaşma, neolitiğin komünal döneminin mental gücü ile köleci toplumun özel mülkiyetinin keskin kılıç yaralarından doğar.

Böylece, sosyal insanın heterojen parçalanmışlığından, görece homojen kutsal bir düzene geçiliyordu. Gerçekte ise, ne tam olarak geriye dönülüyor, ne de ileriye sıçranıyordu. Demirin simgelediği üretici güçlerin seviyesinden geriye düşülmüyordu, ama daha ileri bir üretici güç de henüz ortada yoktu. İşte monoteist dinler, antijen çelişkileri nötrleştiren bir kutsal homojenliği çağrıştırdıkları için esas olarak maddi hayatın üretim biçimleri arasında iki arada bir derede kalmış toplumlara, onların tüm üstyapı örgenlerini görece büyük bir hızla sarıp sarmalayarak asıl teokratik bağlamlarına oturdular. Tam da böyle bir 'ara' dönem olarak feodal Ortaçağ, bu yüzden monoteizmin asıl yükseliş çağı olabilecektir. Hıristiyanlık, köleci Roma'nın en dekadent aşamasında, İslamiyet ise, onun hemen yıkılışından sonra yorulup dağılmış "uygarlık"ı derleyip toparlayarak doğup büyüdü. "Ara" çağın öne çıkan bu iki monoteist dini, tarihsel evrimin kritik kavislerinde hep olduğu gibi, çıkışlarındaki bakir tesadüfler ve naiv idealler ne olursa olsun, içine doğdukları tarihsel momentumun bağlamına oturarak zamanla bilinen formlarını edindiler.

5 bin yıl süren köleci sınıflı uygarlık tecrübesinden sonra monoteizmin, insanlığı yer ve gök, cennet ve cehennem arasında ortaçağın bin yılı boyunca yatıştırabilmesi, ezen ve ezilen sınıflar arasında kurabildiği bu semavi eşitlik rasyonalitesine dayanır. Ne kadar bilişsel olsa, yani tahayyüle dayansa da bu göksel eşitlik, onu alıcı ve satıcının nominal eşitliği olarak tekrar yeryüzüne indiren kapitalizme kadar, monoteizmin bütün uygarlık alanlarında varlığının ve hakimiyetinin tarihsel gerekçesidir. Monoteizm ve feodal ortaçağ, toplumların, köleci geçmişten sonra içine girdikleri bir tür sosyal depresyondur, çünkü sosyal insan geleceği hakkında kendi hükmünü vereceği, yazgısını kendi elleriyle kurabileceği maddi araçlardan henüz yoksundur. Aşağıda, yeryüzünde çıkar yol bulamayan eller, bundan sonra tarihte hep olduğu gibi, yine bir süre için yukarıya, gökteki akla yükselecektir.

Monoteist feodal "orta" çağda ilk özel mülkiyet toplumu kölecilik, semavi bir perdenin arkasında pagan kostümlerini çıkarır, bu kez ilahi bir asaletle sahneye geri döner. Bu göksel oyunun jestleri o kadar göz alıcıdır ki, bütün kahramanlar yeni kostümler içinde sahneye geri dönmüşken, her nasılsa oyunun asıl kahramanı görünmez olmuştur.

Feodal toplum, üretimin teknik temeli ve maddi üretici güçler açısından, kendi başına yeni bir toplum biçimi değildir. Çünkü MÖ 4. milenyumda işlenmeye başlanan metallerden itibaren, (hatta ilk modern makinelerin 18. yüzyılda bulunuşuna kadar), 5 bin yıl boyunca üretimin teknik temeli neredeyse hiç değişmemiştir. Bu yüzden, feodal toplum, ortaya yeni üretici güçler çıkardığı için değil, özel mülkiyete verdiği özgün "ilahi" biçim üzerinden tanımını bulur. Feodal toplum, neolitik ya da modern sanayi gibi, yeni türde üretici güçlerin yol açtığı bir toplumsal devrim değil, aksine, tam da bu neolitik dönüşümün yol açtığı ilk sınıf mücadelelerinin, gerisingeri üretici güçlere karşı dönen sosyal tarihteki ilk politik (metafizik) reaksiyondur. Burada sosyal akıl, sosyal evrenin artık koşmaya başlayan ayaklarının arasına deyim yerindeyse ilk çomağını fırlatır. Antik Roma'nın sonlarına doğru üretici güçler ile üretim ilişkilerinin, kölelerle köle sahiplerinin 5 bin yıllık adeta kör düğüşü, tanrı katında ilahiyane bir sözleşmeyle sonuçlanmıştır.

Sadece üretici güçlerin gelişimi durduğu için günün zorunlu bir durağı olmakla kalmaz feodal mülkiyet biçimi, aynı zamanda geleceğin üretici güçlerini de durdurmak için monoteizmi evrensel çapta büyüyen bir hızla reaktive eder. Bu açıdan feodalizm, sonraki kapitalist üretim ilişkilerinin tarihsel öncülü olmakla değil, asıl olarak antik köleci dönemin toplumsal mücadelelerinin özel mülkiyeti özgün bir biçime sokmasıyla tarihteki yerini alır. Monoteizm ise işte burada, bu vicdansız özel mülkiyete bir ruh, kalpsiz dünyaya bir merhamet, ama aynı zamanda bir asalet ve vakurluk bahşeder ve bir süre, yeryüzü sahnesinin kılıç şakırtıları eşliğinde tanrının gökten indirdiği vahiyleri çınlamaya başlayacaktır.

Genel olarak teizm, özellikle monoteizm, tür olarak insan soyunun doğaya karşı bilişsel üstünlüğünün, yine kendisi tarafından bir çeşit onaylanmasıdır. Tanrı, dünyaya inmemiştir, aksine insan semaya çıkmıştır. Neolitik devrimden beri doğanın "üst"üne çıkmaya başlayan insan, güçler perspektifinin baş aşağı döndüğü kendi bilişsel kırılmasının doruğuna çıkmıştır artık. Monoteizm, özünde insanın bu metafizik üst'ünlüğünün olgunlaşıp dışa vurulmasından başka bir şey değildir. Türümüzü karakterize eden bu bilişsel perspektif kırılması, baştan beri iki yanlı bir seyir izler. Yeni bir bilişsel fenomen olarak monoteizm, onu koşullayan sosyal evrenin diyalektiği açısından kendi içinde çelişkin sosyal yönler barındırır. Sömüren sınıfların göksel üstünlük kompleksinin, sömürülenlerin ise, göksel kurtuluş tahayyüllerinin iki uçtan sonuna kadar gerdiği bu çelişkinlik, günün sonunda bir ve aynı yere çıkar: Monoteizm. Binlerce yılı kapsayan köleci eziyetlerden sonra, "ilk günah"ın sefası ile cefası arasındaki arafta, sosyal insanın ontolojisinin iki çelişkin kutbunu (sınıfları), yenileri işlenmeden önce, "orta"da buluşturur monoteizm.

Giderek birbirini koşullayan ve şekillendiren feodal mülkiyet biçimini ve monoteizmi tarihte birbiriyle buluşturan "orta" çağın, antik kölecilik ile modern kapitalizmin "ara"sına girmesini kaçınılmaz kılan şey, geleceğin değil, geçmişin ateist "komünal" ruhları ile teist köleci mülkiyetin arasındaki gerilimdir. İşte bu yüzden sosyal insan "orta" çağda, kendini bulduğu bilişsel üstünlük katında, bir "ara" metafizik tefekkürlere dalacaktır. Bu "ara"da, sosyal hayatın üretimi ve yeniden üretimi, bir dahaki entropik patlamaya kadar bir türbülansa girer. İnsan soyu, yoluna devam etmeden önce, şimdi kendi ruhunun içine kapanıp köleci geçmişinin dünyevi günahlarıyla hesaplaşmalıdır. Binyıllarca sömürülen köleleri uhrevi kurtuluş tahayyüllerine gark edebilmenin monoteist gizemi de burada yatar. Feodal monoteizmin semavi günahlarından arınmak ise, ancak sanayi devriminden sonra 5 bin yıl boyunca rüşeymlenip kapandığı meta kokonundan nihayet gürül gürül kanatlarını çarparak çıkacak olan para'nın dünyevi yeni (bilimsel) "günahlar" işlemeye başlamasıyla mümkün olacaktır.

Tarihi, toplumsal açıdan asıl olarak yazı ile değil, "iş" ile (ürün) başlatmak gerekir. İnsan, kendi türsel varlığını asıl olarak "iş" ile doğal evrenden koparır, böylece türünü sosyal bir bağlama alıp bambaşka bir evrene geçer. Toplumsal tarihin veya sınıflı uygarlıkların temelidir iş veya (artı-)ürün. Sosyal hayatın, bir diğer deyişle "iş"in icadıyla emeğin yeniden üretimi için ihtiyaç olandan fazlasının üretilmeye başlanması, tarih-öncesinden tarih sonrasına geçilmesi; sosyal entropiye yol açan asıl Big Bang budur. İş (emek) veya artı-ürün ise asıl kişiliğini ve işlevini meta'da bulur. Meta, insan türünün önce doğa ile sonra kendisiyle ilgili ontolojik metabolizmasını kökten değiştiren yepyeni bir enerji kaynağıdır. Çünkü meta, avcı-toplayıcılığın somut yararına değil, aklın soyut "yaratıcı"lığına dayanır.

Antik Yunan ve Roma'ya kadar basit takas (somut-değer, kullanım-değeri) ile yetinen meta, köleci toplumların demir safhalarında ilk defa para biçiminde soyut-değer (değişim-değeri) niteliği edinmeye başlar. Önce işbölümünün, sonra demirin yol açtığı o güne dek görülmemiş artı-ürün bolluğu, basit takası aşar, tarihte ilk defa satmak amacıyla üretim başlar. Demir çağına denk düşen köleciliğin antik Yunan ve Roma uygarlıklarını, Mezopotamya'nın önceki köleci uygarlıklardan ayıran da budur: Artı-üründen meta çıkarmakla yetinmemek, metadan para yapmak! Tarih, bir kez daha, Mezopotamya'da da düz bir çizgi izlemez. Eşi benzeri görülmemiş bir uygarlık, yolda adeta bir çakıl taşına takılıp çöker! Yine de sosyal akıl'ın ilk dünyevi "abrakadabra"sı olan meta, artı-ürünün antik Yunan ve Roma'da uğradığı "para" metamorfozu, demir ve kölecilik altında şimdilik kısır ve ketum kalacaktır. Meta, insanlık tarihinin bu pandora kutusu, tüm "maharetini" sergileyecek koşullardan henüz yoksundur. Ama tüm uygarlık tarihinin bu gizli kahramanı, uygarlığın asıl ortak bileşeni olduğunu, ilerde daha iyi kanıtlayacaktır. Sosyal tarih, bir metamorfozlar silsilesidir ve görünen odur ki, bundan böyle bütün sınıflı tarihin asıl işi gücü, bu masum embriyondan, başka türden bir tanrı "yaratmak" olacaktır.

Demir çağının zirvesi Roma şehir cumhuriyeti, merkezden perifere sürekli fetihlerle yayıldıkça mutlak monarşiye (sezarlık) dönüşmüş, bundan sonra bir imparatorluk olmuştu. Merkezden perifere fetihlerin asıl amacı, periferden merkeze artı-ürün sızdırmaktı. İki yönde dönenip duran bu anafor, giderek hep daha fazla köle emeği yutarsa dinamizmini koruyabiliyordu. Roma Sezarlığı'nın gücünün zirvesinde olduğu MS 3. yüzyılda onun doğu yakasında nüfusun dörtte biri, batı yakasında ise ikide biri köleleştirilmişti. Zira nerdeyse tek başına çıplak devlet şiddetinin hâlâ bir ekonomi "yarat"abildiği çağlardayız. Bu çıplak devlet şiddetinin yarattığı köle ekonomisinin hep daha fazla köleyle döndürülebildiği çift başlı spiralinin hızı ve yoğunluğu arttıkça, sonuç hep daha fazla köle emeğine gereksinim oldu. Fakat köle yapılacak neredeyse kimse kalmamış, kalanlar da savaşıp direnmeye başlamışlardı. Bu döngüye enerji sağlayacak, üretimi ve artı-ürünü arttıracak köle emeğinden başka yeni bir üretici güç veya teknik ise henüz ortada yoktu.

Roma'nın son zamanlarında bir yığın patrisyen (toprak sahibi) küçük köylünün topraklarından olup şehirlere göçmeleriyle ve bir kısım kölenin özgürlüklerini satın alarak "plebyen" (Roma vatandaşı) olmalarıyla "özgür" proleterler ortaya çıkmaya başlamıştı, fakat üretimin temeli hâlâ köle emeğine dayanıyordu. Çünkü üretimin teknik temeli, insanı köleleştiren metallerin (demirin) ötesine geçememiş, köle emeğine saplanıp kalmıştır. Ayaklarının saplanıp kaldığı bu bataklıkta Roma'nın başı, ilk bakışta dışarıdan gelen ilkel "barbar"larla dertteymiş gibi görünür. Oysa Roma'nın gerçek sorunu, 5 bin yıldır köleci üretim ilişkilerini mümkün kılan metallerin sonuncusu olan demirin potansiyelini tüketmesi, yeni üretici güçlerin gelişememesidir. Artı-ürünü, "meta-para-meta" döngüsüne sokacak kadar ilerlemiş, ama onu tam olarak "para-meta-para" döngüsüne çevirecek nitelikli üretim araçlarından yoksundur. Neredeyse her 2 ya da 4 kişiden birinin köle olduğu bir yerde, buna ihtiyacı da yoktur. Antik Roma'da altın ve gümüş kılığında biriken o güne kadarki en muazzam soyut zenginlik, metamorfoza devam edeceği koşullardan yoksundu. Soyut (aklın) biçimleriyle bu ölü zenginlik, önce göz kamaştıran bir lükse yöneldi, sonra Roma eşi benzeri görülmedik bir dekadansla son buldu.

Bir kaç bin yıllık köleci uygarlık, bundan sonra en son ve en ileri hali Roma'da kendi içine çökmeye başlayacak, o güne dek merkezde biriken yoğunluk bir anda boşluğa saçılacaktır. Roma'nın bir süpernova gibi yüzlerce parçaya dağılması artık an meselesidir. Yine de bütün olarak bakarsak Roma İmparatorluğu aslında tamamen yok olmamıştı. MS 4. yüzyıl sonunda önce iki ayrı başkentle iki idari yapıya bölündü: batıda Roma ve doğuda Bizans. Bundan yaklaşık 80 yıl sonra Batı Roma bir devlet olarak içinden yüzlerce krallık, lordluk, kardinallik çıkararak dağılırken, başkenti Bizans olan Doğu Roma İmparatorluğu ise, monoteist feodalizmin en ideal biçimini alarak 1000 yıl daha ayakta kaldı. Monoteizmin tarihsel bağlamına oturduğu dönem, köleci antik Roma'dan sonraki işte bu dönemdir.

Tarihte bazen, orada burada sadece bir istisna ya da tesadüf gibi duran şey, belirli koşullar yazgısal biçimde bir araya geldiğinde, adeta bütün gelişimin çekirdek konusuymuş gibi davranacak bir kabiliyet gösterir. Monoteizm, teist pagan mitolojileriyle avunup duran köleci sistemlerin yükseliş aşamalarında ortaya çıkar, oraya buraya dallanıp budaklanan bir yığın evrimsel salınımların ardından bu sistemlerin çözülüş safhalarında, tencere-kapak misali, binyıllar sonra adeta kaçınılmaz biçimde feodalizmle örtüşür. Monoteizmin kendisi de paradoksal biçimde bir çeşit ateizm olarak ortaya çıkmıştı. Politeist mitolojilerin irili ufaklı bütün tanrılarını reddederek ya da zamanla hepsini tek bir tanrıda birleştirerek ortaya çıkışından binyıllar sonra, nihayet feodalizmde asıl sosyal bağlamını buldu ve tarihteki özgün politik rolünü tam olarak monoteist bir teokrasiyle Bizans'ta (daha sonra Halifelik ve Çarlık versiyonlarıyla) elde etti. Böylece monoteizm ve feodalizm, birbirini biçimlendiren ve birbirinden ayrı düşünülemez tarihsel sabitler haline gelmeye başladılar. Metafizik korelâsyonlara dayanan simbiyotik bir ilişkiyle bu ikili, uzunca bir süre tarihin asıl konusu, sorunu ve kahramanıymış gibi davranabildiler.

Antik Roma İmparatorluğu'nun yıkılışından sonra feodal serfliğin gelişimi esas olarak iki türde olmuştur. Bunun, Roma'nın doğusunda ve batısında ele geçirdiği yerlerin toplumsal seviyelerinin birbirinden farklı olmasıyla ilgisi var. Doğusunda, antik Sümer, Mısır, Yunan gibi dönemin dünyasının en ileri (köleci) uygarlık seviyelerine çıkılmışken, batısında ise yarı "barbar" avcı-toplayıcı, yarı ilkel komünal kavimler, Roma'nın köleci savaşlarına karşı hâlâ direniyorlardı. İki yaka arasında en azından 5 bin yıllık bir kronolojik "uygarlık farkı vardı. Önce doğudaki feodalizmden başlayacak olursak... Doğudaki uygarlık seviyesi, hiç de Roma'nınkinden geri değildi. Bu yüzden Roma, ondan çok daha önce metallere dayalı köleci uygarlık basamaklarını çıkmış Antik Helen, Mısır ve Mezopotamya'yı zor yoluyla sadece kolonileştirebilirdi. Doğu'daki bu köleci uygarlıkların her biri, daha ilerde Roma'nın yaşayacağı aynı dertten muzdarip, köleci üretim ilişkilerine saplanıp kalmışlar, son nefeslerini Roma'ya bırakarak ondan önce çökmüşlerdi. Roma'nın doğusunda, köleliğin 3-4 bin yıldır zaten sürdüğü bu topraklarda doğup büyüyen monoteizm, MS 4. yüzyıla doğru Hıristiyanlık biçiminde "de facto" olarak tek din haline gelmişti. Köleciliğin pagan politeizminden giderek monoteizme geçmekte olan doğunun bu ilk antik uygarlık alanları, yeni toplumsal ilişki biçimleri oluşturamadan Roma'nın kolonileri olmuşlardı.

Hıristiyanlık işte bu boşlukta, sekter bir aşiret dininden sapa yapıp, sadece bir aşireti değil, o sıralar bilinen dünyanın her yerini ilgilendiren köleciliğin teist mitolojileriyle transformasyona geçerek her yerde kabul gördü. Batı Roma'nın aksine Doğu Roma, devlet olarak ayakta kalabilmesini, işte bu monoteist dinle kurduğu özgün ortodoksi ilişkiye borçludur. Batı Roma'da olduğu gibi devletin yanı sıra Katolik Kilisesi şeklinde ayrı bir otorite oluşmasına fırsat bırakmamıştı Doğu Roma. Bırakmamıştı, çünkü Doğu Roma'nın İmparatoru Konstantin, yine batı Roma'ya karşı önemli bir savaşa hazırlandığı günlerde güya rüyasında, birebir "çarmıhtaki İsa"dan aldığı bir vahiyle vaftiz olup, aynı anda hem devletin hem kilisenin biricik başı olacaktı. İmparator Konstantin'in rüyasının belirli siyasal arka planı, ileride doğu Hıristiyan teolojisinin tevhit inancına da temel oluşturacaktır. "Konstantin etkisi", bununla da kalmadı. Ortaya çıkışından beri ayrı ayrı İncil'lerle yüzlerce cemaatlere bölünmüş Hıristiyanları, İznik'te topladığı ilk Konsil'de ilk defa bir araya getiren de, bu konsilde onlarca İncil'den tek bir "Bibel" çıkaran da, işte Doğu Roma'nın bu ilk imparatoru Konstantin olacaktı. Rüyasında çarmıhtaki İsa'dan aldığı vahiyden sonra, bir konsil toplayıp onlarca İncil'den tek Bibel çıkarmak, Konstantin'in "dâhiyane" bir adımıydı.

Bu siyasal girişimlerle imparatorun Hıristiyan tebaa üzerindeki otoritesi hepten pekişiyor, pagan Bizans imparatorlarının "aziz" mertebesine yükselme dönemi başlıyordu. İmparator Konstantin'in bu monoteist saltosu, imparatoru olduğu Roma'nın pagan teolojisine attırdığı bu ters takla, sadece Doğu Roma'yı Batı'sı gibi çökmekten kurtaracak bir adım değildi. Aynı zamanda köleci bir devletin imparatorunu, başında kutsal haleler, ruhunda semavi vahiylerle Hıristiyanlığın da başına geçirmişti. Böylece, İsa'nın hem tanrı hem insan, ama tek ve biricik olması gibi, uhrevi (sosyal akıl) ve dünyevi (doğal akıl), insan soyunun doğal ve sosyal evriminin bu tuhaf ve çelişkili ontolojisi, bir tek kişide soyutlanarak imparatorda birleşiyor, her iki otorite, başpapaz ve imparator, "din ve devlet işlerinde" tek otorite oluyordu. Doğu Roma kilisesinin bu ayırıcı ortodoks monoteizmi, bilgi ve bilincin belirli bir birikim aşamasına geldiği antik Mısır'da başlamış, nihayet Bizans'ta tam haline varmıştır. Bu ayırıcı nitelik, az ileride İslam uygarlıklarına da sirayet edecektir. Artık komünal ve köleci dönemlerinin çelişkileriyle allak bullak olan sosyal akıl için tek çıkış yolu sadece imparatordan geçiyorsa, o halde dünkü pagan köleci Roma'nın teokratik feodal bir devlete dönüşmesinin tam zamanıdır. Bu açıdan Doğu Roma'da, ilerde ele alacağımız Batı Roma'daki gibi, Tanrı ve Devlet simbiyozunun yeni baştan icat edilmesine, ikisinin bitmek bilmeyen rekabetine gerek kalmayacaktır.

Ortodoks monoteist Bizans'ta tevhit, "baba-oğul-kutsal ruh"un tek özlü tek tanrıda olduğunu ileri sürer ve buna inanmayı tek doğru inanç (ortodoks: doğru inanç) sayar. Dolayısıyla sadece imparator, hem devletin hem kilisenin biricik meşru lideri kabul edilir. Batı Roma'da ise Hıristiyan kilisesinin öyküsü daha farklıdır. Rivayete göre Havari Petrus, henüz politeist paganizmin başkenti olan Roma'ya, bu pagan köleci imparatorluğun en güçlü dönemlerinde gelmişti ve izleyen yüzyıllarda Hıristiyanlık, hep devletten ayrı ve ondan gizli bir şekilde gelişmişti. Buna mukabil baştan beri, Roma'nın pagan imparatorları değil, Roma şehrinin ilk kardinali Petrus'un koltuğunu takip eden piskoposlar halef sayıldı. Bu yüzden Roma şehrinde kurulan katolik kilisesinin teolojisinde tevhit, imparatoru yüceltmeyen transformal bir "üç"lemeyi esas alır ve böylece devlet dışında otonom bir otorite haline gelir.

Buna karşılık, ortodoks tevhidine uygun biçimde kendilerini tek tanrının tek halefi sayan Bizans imparatorları, baştan itibaren devleti ve dini, kişiliklerinde birleştirmişlerdi. Tek tanrının tek halefini tanımayan Roma kardinalini "asi ve kafir" ilan eden doğunun bu "aziz" imparatorları, Hıristiyan kilise komünleri ve pagan "barbar" komünlerine kaybedilen Batı Roma topraklarını tekrar ele geçirmek için "kafir" Roma Kardinali'ne karşı defalarca savaştılar. Katoliklerin gözünde ise, "dinsiz-imansız" kâfir Roma imparatorluğunun "gerçek" Hıristiyanlara karşı zulmü hâlâ sürüyordu. İleride katolik kilisesinin Papalık'ına dönüşen Roma Kardinalliği (pontifex primus: eşitler arasında birinci), bu din savaşları nedeniyle Rezidans'ını bir süre için daha batıda olan Avignon şehrine kaydıracak, hatta yarı-pagan, yarı-Hıristiyan kuzeyin barbarlarıyla Bizans'a karşı ittifaklara girecekti. Karşılıklı kâfirlik suçlamaları daha sonra 13. yüzyılın başında katoliklerin ortodokslara karşı başlattığı 4. Haçlı Seferi'yle çığırından çıkarak, ortodoks Konstantinopol'un tar'u mar edilmesine dek vardı. Bu fetih ve yağmada, Bizans İmparatorluğu o kadar ağır bir yenilgiye ve talana uğramıştır ki, kimi tarihçiler Bizans'ın asıl o zaman sona erdiğini ileri sürer. Hıristiyanlık ve İslam tarihindeki bu türden büyük ayrışma ve "din savaşlarını", köleci uygarlıklardan beri eskiyip bir türlü gelişemeyen üretici güçlerin, teokratik feodalizmin egemen sınıfları altında maruz kaldıkları çürüme olarak görmek gerekir.

Sonuçta, en "ideal" Tanrı Devleti (civitate dei) savındaki Doğu Roma İmparatorluğu Bizans'ta toprağın mülkiyeti, batısındakinin tersine, baştan itibaren gökteki tek tanrının yerdeki tek varisi olan imparatorun inayetine alındı. O, artık sadece tribunların, konsüllerin, senatörlerin sezarı değil, bütün kölelerin de "baba"sıdır. Bu tanrısal teklik ve biricikliği, imparatordan daha iyi hiç kimse temsil edemezdi. İşte bu semavi birlikten, tarihteki ilk serflik tipi, tek tanrının tek varisi için, yani artık "tanrı devleti" için çalışan bir serflik tipi çıktı. Tarihteki bu ilk monoteist teokrat devlette, köleci özel toprak mülkiyetinin yerine, devlete ait mülkiyet biçimleri olan "Theme" ve "Pronoia" toprak sistemlerine böyle geçildi. Bu yolla, köleci Roma'dan kalan bir yığın senatör, konsül, tribun ve latifundiya sahipleri, tek "tanrı devleti"nin devlet ve ordudaki "hizmetkâr"larına (bürokratlarına) dönüşerek, gerçekte başka bir biçimde önceki aristokrat statülerini sürdürmüş oldular. Dolayısıyla doğudaki feodal aristokrasi, batıdaki çift başlı siyasal "kaos"un tersine, daha en baştan devlet aygıtının içinden geçerek oluşmuş oldu. Daha sonra Osmanlı'nın devralıp önce "tımarlı" ve sonra "iltizamlı" adları altında sürdüreceği toprak mülkiyeti ve üretim sistemleriyle Kostantin ve ardılı Bizans imparatorları, monoteizmi mantıki tam siyasal sonuçlarına vardırarak, aslında tarihteki ilk feodal devleti kuruyorlardı. Feodalizmin bu biçimindeki sisteminde toprak, imparatora ait, yani devlet mülkiyetinde kalıyor, işletim ve kullanım hakkı ise, sadakat ve başarıları ölçüsünde askeri, siyasi, dini belirli devlet görevlilerine devrediliyordu.

Bu açıdan monoteist feodalizm, kendi adına en ideal halini (civatate dei), yüzlerce krallık ve derebeyliğin boy verdiği Roma'nın batı yakasında değil, doğu yakası Bizans'ta (daha sonra Osmanlı ve Rus Çarlığı'nda) buldu. Bizans'ta imparatorun bizzat kendisi, tek tanrının yerdeki (topraktaki) tek varisiydi ve Tanrı Devleti'nin bütün rasyonel (sosyal akıl) yapısı buradan yükseliyordu. Kendilerini tek tanrının yeryüzündeki tek tecellisi sayan Bizans ve ardılı imparator(luk)lar, köleci özel mülkiyet biçimlerini monoteist bir efsunla ters yüz ederek, dünün çıplak kölelerini, kulluğa, serfliğe, toprak köleliğine böyle razı edebildiler. Üç büyük feodal doğu imparatorluğu, antik Roma'nın gerçek olamayacak kadar tutarsız "pax romana"sını (Roma barışı), "tanrının selametine" böyle çevirdiler.

Feodalizmin Roma'nın batı yakasında oluşum biçimi ve gelişim seyri ise, ikinci bir serflik tipi ortaya çıkardı. Romalılar, batı, kuzey ve orta Avrupa'da ilkel komünal Kelt, Germen ve Slav kavimleriyle esas olarak onları köleleştirmek için savaşıyordu. Çünkü bu "barbar"lar üretim biçimleri bakımından Roma'ya göre daha "geri"deydi ve Roma'nın, doğudakinin tersine, işgüçleri dışında onlardan gasp edeceği bir zenginlikleri yoktu. Nihayet Batı Roma 5. yüzyıl sonunda dağılırken, yüzyıllarca süren savaşlardan muzaffer çıkan "barbar" komünal kavimlerin komutanlarından sonuçta toprak sahibi lordlar, onlar için savaşanlardan ve çalışanlardan ise toprak serfleri oluşmuştu. Bu toplumlar, ilkel komünal toplum aşamalarından, 5 bin yıllık köleci uygarlığı atlayarak, feodal toplum ilişkilerine böyle geçmekteydiler. Köleciliğe karşı yüzlerce yıl süren savaşlarda mitolojik kahramanlar gibi nam salan klan liderleri ve onların kahraman komutanları, yüzyıllarca savaştıkları köleci Roma'dan esinlenerek bu savaşlardan, "asil kanlı" soylu şövalyeler olup çıktılar. Bu asil tabakanın soyluları yeni toprak mülkiyetiyle göğerdikçe, her biri hâkim oldukları yerlerde kendi devletlerini kurarak prenslere, lordlara, krallara dönüştüler. Böylece yıkılan Roma'nın batı topraklarında yüzlerce devlet ya da devletçik oluştu. Bu krallardan bazen biri bazen öteki, neredeyse tüm ortaçağ boyunca Napolyon'a kadar, kendi yıktıkları Roma'nın bir gün tek imparatoru olma hevesiyle yanıp tutuşsa da, önlerinde her zaman bir başka rakip daha vardı.

Aynı sıralarda aynı yerlerde bir başka güç daha ortaya çıkıyordu çünkü: Kilise ve Papalık. Hıristiyanlık, Roma'nın doğuda kolonileştirip haraca bağladığı kendisinden önceki köleci uygarlıkların, Asur'un, Babil'in, Mısır'ın, Antik Helen'in topraklarında doğup büyümüş, kısacası tüm doğu Akdeniz havzasında çoktan egemen olmuş, bir yandan da çökmekte olan Roma'nın batısında ve kuzeyinde Roma'yla savaşan Germen kavimleri arasında misyonerliğe başlamıştı. Hıristiyan misyonerlerin, yüzyıllardır süren savaşların katalizör etkisiyle hızla feodal hiyerarşik zümrelere ayrılan "barbarların" yorgun ve bitap düşmüş en alt kesimlerini köy ve manastır komünleriyle kilisede (kilise: yunanca'da, birleşme, toplanma) birleştirmeleri çok zor olmuyordu. Bu minvalde, yıkılmakta olan Roma'nın batısında iki ayrı koldan, iki ayrı iktidar gücü kristalleşiyordu. Papalık ve krallık şeklinde tüm batı Avrupa'yı kapsamaya başlayan semavi ve dünyevi ikili iktidar ortamı, daha sonra modern kapitalist çağa sarkan etkileriyle Batı Avrupa'nın bütün ortaçağını karakterize edecektir.

Özellikle Papa'nın bütün Avrupa Hıristiyanlarının imparatoru olarak kutsadığı Büyük Şarlman'ın başına geçerek 9. yüzyılda derleyip topladığı batıdaki ilk monoteist feodal devlet "Kutsal Roma-Cermen İmparatorluğu"ndan sonra, Batı Roma'nın mirasına kimin konacağı konusu hepten kızıştı. Batı ve kuzey Avrupa'nın yüzlerce feodal soylusu, bazen toprak hâkimiyeti için, bazen ganimet için, bazense kral ya da imparator, hatta papalığın kutsal tacı için çoktandır birbirleriyle sürekli savaşıyorlardı. Birkaç prenslik kendi aralarından birini kral seçip birlikte daha büyük bir ordu ve devlet kuruyor, bu yolla ya başka bir kralın ya da papalığın "arpalığı" olan köy ve manastır komünlerini, derebeyliği devletlerini, tarım arazilerini, av ve yakacak ormanlarını, nehir boylarını, ticaret yollarını, zanaat loncalarını, kısacası geçim ve savaş için ne gerekliyse zorla ele geçiriyor, ulaşım ve ticaret yollarına kurdukları kale burçlarla gümrük tarifeleri uygulamaya başlıyorlardı.

Buna karşılık kendi egemenlik alanlarını himaye etmesi için, örneğin bu kez Papa tarafından bir diğer kral, imparator diye kutsanıyor ve her şey adeta baştan alınırcasına, prensler, kontlar, krallar ve kardinaller arasında sürekli değişen biçimlerde yeni ittifaklara, karşı-ittifaklara ve yeni savaşlara yol açıyordu. Böylece Avrupa'nın ortaçağdaki bu kıtasal iç savaşları, benzer sebep ve saiklerle yeniden ve yeniden alevleniyordu. Bütün bu hercümercinin bazen başında, ortasında ya da sonunda, tüm feodal aristokrasi birbirleriyle güç ve servet paylaşımları yaparken, her defasında Roma'nın seküler hukuk ve idari sistemlerine (seçim ve sözleşme kurulları) başvurmak zorunda kaldılar. En kanlı-bıçaklı oldukları zamanlarda bile birbirlerine göre hegemonyal ilişkilerini ahiri değil, Roma'nın dünyevi hukukuna göre düzenlemek zorundaydılar, çünkü Hıristiyan fıkıhı (hukuk) ya daha oluşmamış ya da henüz kolektif bir hukuk haline gelmemişti. Ortadaki tek hukuk mirası, özel mülkiyeti, ticareti, parayı dünyevi referanslarla düzenleyen Roma'nınkiydi. Avrupa'nın şanlı ama yeni yetme feodallerinin aralarında bitmek bilmeyen iç savaş, onlara, Roma'nın yıkılmasının bedeliydi belki, fakat bir yandan da bu rekabet ve iç savaşlarda başka bir uygarlık boy veriyordu.

Genel olarak monoteist feodalizmin aynı uygarlık havzasının batısında ve doğusunda bu biçimde iki farklı oluşum yolu izlemesi, sonraki yüzyıllar içinde birbirinin gelişme momentumlarından kopmalarının başlıca nedenlerinden biri olacaktır.

Bu bölümde, bir sosyal evrim olgusu olarak dinlerin, özellikle onun özgün ve son biçimi olan ortaçağın demirbaşı monoteizmin ileride değineceğimiz konularla ilgisi nedeniyle bir tutam tarih ve doğa felsefesine başvuracağız. Tarih bilimi açısından, zamanı geriye sarıp olayların "görüntü akışını yavaşlatmak", böylece neyin neden, ne zaman, nasıl başladığını tam olarak tespit etmek, bugüne dek mümkün olmadı. O yüzden çeşitli artefaktlara bakarak soru ve akıl yürütme metotlarıyla ilerleyebiliyoruz. Din, felsefe ve bilimin evrimsel ilişkisi bakımından bu daha da güçtür. Onların evrimini daha iyi anlamanın yine de güvenilir bir yolu var. Çünkü tarihin bu yeni kartlarının arka yüzlerinde beynin, aklın ve politikanın, yani sınıflar mücadelesinin hikâyeleri yazar. Okurun izniyle, önce yazı boyunca cevabını arayacağımız soruları ortaya koyduktan sonra, insanın anatomik evrimini büyük ölçüde atlayarak, din, felsefe, bilim kartlarının arka yüzündeki hikâyeleri ele almak istiyoruz.

Doğal evren neden bir entropi yaşayıp sosyal evrene genişlemiştir? İnsan soyu neden doğanın aklından kopup, sosyal bir akıl edinmek zorunda kalmıştır? Sosyal evrim spiralinin sosyal hayat ve sosyal akıl kutupları arasındaki metabolik dönüşüm, dil membranından geçerek neden önce dini, ardından felsefeyi, son olarak bilimi oluşturmuştur? Neden dinleri taş devri insanlarının naiv fantazilerden ibaret sayıp geçemeyiz? Dinler, neden tarihte hasbelkader ortaya çıkmış olgular sayılamaz? Doğadaki pek çok beyinli yaratık arasından neden sadece insan aklı teojeniktir? Yüz binlerce yıl dinsiz yaşayan Homo sapiens sapiens'in aklı, neden metal çağlarından itibaren teist olmuştur? Sosyal insan neden demir çağından sonra akıl (bilgi) ve tanrı arasında "mutlak" bir ilgi kurmuştur? Tek tanrı, nihayet ortaçağda neden sosyal aklın biricik tecellisi sayılmıştır? Felsefe, neden teolojiden çıkmıştır? Yoksa 250-300 bin yıl önce biyolojik evrimini "tamamlamış" ve yüz binlerce yıl tanrısız "düşünebilen" insan beyni, son bir kaç bin yıl gerçekten sadece saçmalamış mıdır? "Neden?" sorusunun önemi, birbirinden soyutlanmış, birbiriyle ilişkisi kopmuş görünen şeyleri, bir bütün olarak görebilmeyi sağlamasından gelir. O zaman bütünü görmek için, insanın doğayla gerçek ilişkisinden başlayalım.

Dünyada canlı hayat, protein moleküllerinin oluşmasıyla başlar. Doğadaki cansız varlıklardan canlı varlıklara doğru evrimde eşik noktası, protein moleküllerinin oluştuğu andır. Proteinler ise, karbon, azot ve hidrojen atomlarının belirli koşullar altında oluşturdukları kimyasal bileşimlerden meydana gelen ozmotik (geçirgen) bir membranın (hücre zarı) içine aldığı stoplazmayı ilk defa çevresinden yalıtarak içerisiyle dışarı arasında metabolik bir ilişki kurulmasını sağlayan ilk protojen (organik) sistemlerdir. Sonraki tüm biyojen organizmalar, çeşitli enerji biçimlerinin karşılıklı dönüşümünü sağlayan bu protein moleküllerine dayanır. İlk protein bileşiklerinden tek hücreli ilk canlıların oluşması ise yaklaşık 3,5 milyar yıl önce gerçekleşti. Tek hücreli bu ilk canlıların (prokaryotlar) çekirdeksiz metabolizmaları, dışarıdan içeriye, içerden dışarıya enerji dönüşümünü sağlayan sadece bir hücre duvarı (membran) ve onun çevrelediği stoplazmadan ibaretti. Prokaryotların oluşmasıyla cansız varlıklardan canlı varlıklara geçişte olağanüstü bir eşik atlanmıştı, fakat prokaryotlar çekirdeksiz oldukları için üreyemiyor, canlı hayatın her defasında baştan alıp tekrar cansız doğadan başlaması gerekiyordu.

Çekirdekli ilk hücrelerin (ökaryotlar) ortaya çıkması ise yaklaşık 1,5 milyar yıl önce başladı. Çekirdeksiz prokaryot bakterilerinin membranları en fazla 100 protein çeşidine sahipken, ilk kez bir hücre çekirdeğine sahip canlılar olan ökaryotların membranları ise, en az 3000 protein bileşiğinden oluşur. Bu yüzden ökaryot bakteriler daha gelişkin metabolizmalara sahiptirler ve çekirdekleriyle canlı hayatın ilk defa kendi kendisinden üreyebilmesinin yolunu açarlar. Böylece canlı hayat nihayet prokaryotlardan 2 milyar yıl sonra hep başa sararak sıfırdan, yani cansız varlıklardan başlamaktan kurtulur ve ancak bundan sonra biyolojik evrimin yepyeni bir safhasına geçilir. Çekirdekler olmadan canlı evriminin sonraki basamaklara çıkabilmesi ve yeni canlı türlerinin ortaya çıkması mümkün değildi. Canlı doğa, ya hep olduğu yerde kalırdı, ya da değişen koşullara uyum sağlayamayacağından daha yolun en başında yok olup giderdi. Çünkü çekirdeklerle birlikte doğal evrim, yeni ekipmanlara, genlere ve mutasyanlara kavuşacaktır. İşte, canlı hayatın kendini cansız doğadan "soyutladığı" ve artık kendi kendisinden türemeye başladığı doğal evrimin bu ilk nitelikli kavisine, üreme diyoruz.

Çekirdeklerin ortaya çıkması için ise, protein bileşiklerinin yeterince çeşitlenmesi gerekiyordu ve biyolojik evrimin bu ilk büyük basamağının 2 milyar yıl sürmesinin nedeni de budur. Çekirdeksiz prokaryotlardan çekirdekli ökaryotlara kadar 2 milyar yıl boyunca protein bileşikleri yeterince çeşitlenmekle kalmadılar, aynı zamanda onlardan bazıları kendi aralarında belirli sistemler içinde dizilerek hücre çekirdeklerine (genlere) dönüştüler. Biyojen evrimin ilk nitel sıçraması böyle gerçekleşti. Hücre çekirdeği (proteinler), canlı hayatın evriminin anahtarıdır ve onların oluşmasıyla doğanın evrimi bambaşka bir bağlama geçer. Çünkü, canlı hayatın "ilk beyin"i olan hücre çekirdeğiyle (DNA ve RNA) ilk defa bir canlıdan yeni bir canlının oluşması (mayoz ve mitoz bölünme/eşeyli ve eşeysiz üreme) mümkün hale gelir. Sistemli dizilimler oluşturan belirli protein bileşiklerini (genler) taşıyan çekirdeklerle, sadece eski bir hücreden yeni bir hücrenin oluşması ilk defa güvenceye alınmış olmaz, aynı zamanda bu genlerde kodlanan mutasyonların sonraki kuşaklara taşınması da ilk defa mümkün hale gelir. Yeni bir varlık evreni olarak biyolojik varlıkların kendi içlerindeki evrimi burada start alır. Genler yeterince mutasyon biriktirdiğinde ise, yeni ve farklı canlı türleri ortaya çıkar ve böylece bugüne dek bildiğimiz kadarıyla biz insanların da dâhil olduğu yepyeni ve biricik bir evren oluşur. Bu yüzden çekirdekler, canlı doğanın bütün evrimi boyunca yeni canlı türlerinin ortaya çıkmasının da en önemli temelidir. Canlı doğanın daha ileride 4 milyar sonra neden bir "beyin" gereksindiği sorusunun yanıtı çekirdeklerde, dolayısıyla üremede yatar. Ontolojik açıdan canlı ve cansız doğanın birbirinden temel farkı da budur.

Üreme ve mutasyon sarmalında çeşitlendikçe çeşitlenen ve bu çeşitlilik içinde hep daha fazla uzmanlaşma imkânı bulan hücreler, bundan sonraki yüz milyonlarca yıl içinde simbiyozlar kurarak zamanla kemik, kas, en önemlisi de sinir hücre ve dokuları haline geldiler. İşte bu sinir hücre ve dokuları tek bir organda yoğunlaşarak yine yüz milyonlarca yıl içinde nihayet beyin'e dönüştü. Böylece beyinli ilk canlı olan solucanlar, günümüzden yaklaşık 500 milyon yıl önce ortaya çıktı. Doğal evrimin sonuncu 500 milyon yıllık dilimi, bu ilk basit beyinli hayvanlardan yüksek beyinli primatlara kadar uzanan beynin gelişim sürecidir. Bu sürecin son 2 ila 6 milyon yılı ise primatlardan Homo sapiens sapiens'e (insan) evrilir. Yine de, çekirdeksiz hücrelerden çekirdekli hücreler oluştuğu zaman, çekirdeksiz bakteriler tamamen yok olmadılar. Örneğin bugünkü insanın kanındaki alyuvar hücreleri çekirdeksizdirler. Neredeyse 1,5 milyar yıldır hala denizlerde yaşayan ilk hayvan türleri mercanlar ya da denizanaları, çekirdekli hücrelerden oluşmalarına rağmen beyinleri yoktur. Her çekirdekli hücre beyin'e götürmez, ama beynin oluşması için mutlaka çekirdekli hücreler gereklidir.

Bir primat türü olarak Homo sapiens sapiens, beynin evriminin zirvesidir. Primatların beyni ise gelişimini doğumdan önce değil, asıl olarak doğumdan sonra tamamlar. Pek çok canlının ölüm zamanının geldiği doğumdan 15-20 yıl sonra "tamamlanan" beyniyle üremeye henüz başlayabilir insan vücudu. Çünkü primatlar veya hominidlere kadar uzun süren evrim boyunca beyin o kadar büyümüştür ki, üreme için gerekli gelişimini doğumdan önce ana rahminde bitiremez. Peki, insan beyni neden bu kadar gelişip büyümek zorunda kalmıştır? Primatların vücutları, örneğin bir aslana ya da bir kutup ayısına göre deyim yerindeyse "çıt kırıldım"dır. Hele onun hominid cinsinin vücut donanımına bakılacak olursa, aslında "avcı"dan ziyade, bir "av"a denk düşer. Ne pençesi, ne zehirli bir salgısı vardır. Doğada canlılar, hep farklı, hep "eşsiz" özellikler edinerek hayatta kalırlar. Birçoğu beyinleri olmasına rağmen başka organ ve uzuvlarını geliştirdiler. Primatlarsa bir bakıma tersini yaptılar. Onlar tam da bu organı, beyinlerini daha çok geliştirerek vücutlarının donanımsızlığını giderdiler. İnsanın "eşsiz"liği, örneğin avlamak için pençe ya da av olmamak için kanat değil, beyin organının "farklı" evriminde yatar. Doğal evrimin aklı böylece onunla “eşsiz” bir sıçrama yapar. Bu yüzden, pek çoğumuz hâlâ "vücudunu optimize" etmeye çabalasa da, hominidlerin (insansı primatlar) evrimi, asıl olarak vücudun değil, beynin gelişimine koşullanmıştır.

Peki, hominidler bu eşsiz farkı nasıl başardılar? Beynin evrimi açısından primatların önce ayağa dikilip ön ayaklarının ellere dönüşmesi belirleyici oldu. Beynin evrimi açısından eller (özellikle başparmak), o zamana kadar canlı evriminin doğal bir uzantısı olagelen insansı türlerin "farklı"laşarak yeni bir evrimsel dönemece gireceği, dolayısıyla ilk hücre çekirdeğinden ve ilk sinir hücresinden nitel olarak farklı sonuçları olacak üçüncü bir biyolojik hardware "devrim"dir. Yeni devrimci işlevleriyle eller'in asıl yol açtığı şey ise, gerisin geri beyni daha çok geliştirmek oldu. "Farklı" ellerden sonra beynin evriminin hızı katlanır, adeta zincirlerinden boşanır. Ellerin uzantısı olarak yaptığı aletlerin her bir etabında, hep daha gelişkin beyni oldu hominidlerin. Bunun sonucunda ellerin devamı aletlerin "hardware" nitelikleri ise zamanla flulaşır, örneğin dil gibi beynin devamı "software" nitelikleri öne geçer. Kelimenin tam anlamıyla "kendi elleriyle" yarattığı beyniyle insan, bundan sonra hızla doğanın "dışına", onun "üstüne" çıkmaya başlar. İnsan türünün şimdi besin zincirinin son halkasını yakalaması, canlı doğanın zirvesine çıkması artık an meselesidir!

Böylece insan kendini bundan sonra artan bir tempoyla doğadan soyutlar, sonunda bir bakıma doğanın hükümranı olur. İnsan soyu, doğadaki mücadelesini vücuduyla değil, beyniyle kazanmıştır. Homo sapiens'ler işte bu ikisinin, elin ve beynin karşılıklı etkileşimi sonucu hominidlerden evrimleştiler ve nihayet, neolitiğin eşiğine geldiler. Bu eşikte, doğal tarihten sosyal tarihe geçilir. Beynin doğal evrimi, neolitikte aklın sosyal evrimine döner. Beyin, doğal evrenin ürünüdür. Akıl ise sosyal evrenin. Burada doğa ikincil, insan birincil hale gelir. Doğal evrim geriye düşer, toplumsal evrim başlar. Artık milyar ya da milyon yıllık evrimi değil, yıllık, aylık, hatta günlük evrim proseslerini bundan sonra izlemeye başlarız. Alet eli, akıl beyni, ürün işi, para metayı, tanrı doğayı, dil hepsini soyutlayarak doğanın evrimini nihayet geriye düşürür, artık akıl'ın evrimini öne geçirir. Milyarlarca yılda cansız doğadan evrilen canlı doğa, bir kaç yüz milyon yılda önce doğal akıla (beyine), neolitikten itibaren bir kaç bin yılda sosyal akıla (dine), nihayet son bir kaç yüzyılda kendi karşıtı bilime dönüşecektir.

Bizim "akıl" dediğimiz şeyin de bir evrimi var ve aklın maddesi olan beyin doğanın bir ürünüyse, o halde aklın evrimine doğa "beyinsizmiş" gibi kendi türümüzden başlayamayız. Her şeyden önce, beyni en küçük zerresine dek ayrıştırdığımızda, karşımıza biyojen olmayan varlıklar çıkar. Doğanın evrimine insan, "insanın maymundan evrimine" de Homo sapiens'lerin beyni de dâhildir. Çünkü evrim, maddenin, bir başka deyişle doğanın aklıdır. Evrimin bütünlüğünü anlamak açısından, 250-300 bin yıllık geçmişi olan Homo sapiens sapiens'in en gelişkin beyni ile ondan milyarlarca yıl önce bir çekirdeği dahi olmadan "hayata atılan" Cyano bakterisi arasındaki bağı görebilmeliyiz. Şeyleri, belirli bağlamlarda "hem o hem bu", başka bir bağlamda "ne o ne bu", "bambaşka" bir şey yapan aralarındaki diyalektik evrimi, tikel fragmanlarıyla değil, uzun metrajlarıyla düşünebilmeliyiz. Biz ne kadar, ne biçimde evrimleşirsek evrimleşelim, aslında bu evrim her zaman doğanın evrimidir. "Doğanın bizden önce, bilincimizden bağımsız bir aklı olmadığı" söylemi, açıkça "doğanın bizden önce var olmadığını" söylemenin bir başka çeşididir. Doğayı metafizik bir hokuspokusla yok eden bu türden utangaç idealizm, doğanın içinden çıkıp gelen insana son tahlilde "dışardan akıl veren" teojeniye götürür.

"İnorganik ya da biyolojik işleyişlerin kendileri değil, onların bizim beynimizde oluşturduğu şeydir akıl yada bilinç", diye itiraz edilebilir. Bir açıdan hiç de yanlış değil, ama tek yanlıdır bu itiraz. Doğanın evrimi bizim beynimizden (aklımızdan) değil, bizim beynimiz doğanın evriminden (aklından) çıkmıştır, bu çok açık. Beynimiz milyarlarca canlı kuşağının milyarlarca yıllık evriminin devamıdır. Doğanın evrimi, biyojen olmayan atom bileşimlerinden protojen moleküllere, onlardan tek hücreli bakterilere ve giderek insanlara değin durmaksızın hareket halinde sürekli birbirinden soyutlanarak ve tekrar birbirini somutlayarak beyine kadar gelmiş ve beyinden sonra da kesintisiz sürecektir. Kimse "iş"ini akıl olmadan yapmaz. Evrimin belirli işleyiş yasalarına dayanan cansız doğa dâhil. Doğanın insan beynine dek "akıllı" (bilimsel) evrimi görülmezse, insanın yahut bilincin "gaip"ten verildiği iddiası gerçekte tam olarak çürütülmemiş olur. "Tanrı insanı değil, insan tanrıyı yaratmıştır" teorisi örneğin boşluğa düşer. Bazen birbiriyle özdeşleşen, bazense birbirinden ayrılan doğa ile aklın, madde ve bilincin birliğini yeniden kurmak gerekiyor. O zaman, doğru tez şöyle olmalıdır: Akıl, maddesinin, yani doğanın (beyin) dışında var olmadığı gibi, maddeler (doğa) de "akılsız" değildir.

Aklın birbirini koşullayan ve tamamlayan temel soruları ne?, neden?, nasıl?'ın o ya da bu biçimdeki cevapları, antroposen tarihte çoğu zaman bizlere, hiç var olmayan şeylerin icadıymış gibi görünür. Mucit veya kâşif saydığımız bazı türdeşlerimize, doğal veya sosyal evrenin aklını (yasalarını) çözdükleri için hep bir hayranlık duyarız bu yüzden. Oysa bakmamız gereken açı şudur: Onlar olmayanı keşfetmemiş, var olanın diyalektik bağlamını, bir diğer deyişle perspektifini (evrimini) değiştirmişlerdir. Tıpkı mesela, çekirdeksiz hücrelerden, üremenin başladığı çekirdekli hücrelere geçişteki evrimin perspektif değiştirmesi gibi. Evrim veya doğanın aklı, tam olarak budur. Kozmolojik ve tarihsel açıdan doğanın ve insanın varoluşsal evrimlerini birbirine bağlayan "ortak öz" budur. Her bir "icad"ın hiç bir zerresinde var olmayan bir şey yoktur. Doğanın "akıldan bağımsız" var olduğu fikri, ne kadar materyalist görünürse görünsün, iki yoldan kendini yalanlar. Bir yandan aklı abartır, insanı aslında biricik, doğaüstü ve hatta "göksel" kılar ve sonuçta uhrevi bir akıl inancına gider. Öte yandan doğayı "beyinsizleştirerek" onun bir türevi olan insanı, dolayısıyla aklı gerçekte küçümser ve sosyal tarihin evriminde "fark" yaratan aklın gerçek önemini silikleştirir. Ne doğaya ne de akla, hiçbir tarafa açılmayan, materyalizm bulamaçlı, pozitivist bir totolojidir aslında karşımızda olan.

"Maddenin bilinçten bağımsızlığını" mutlaklaştırmak da, en az "bilincin maddeden bağımsızlığını" mutlaklaştırmak kadar tek yanlı ve dogmatiktir. İnsan haricindeki cansız ya da canlı doğayı akıldan yoksun saymak, her şeyden önce insanla doğa arasındaki evrimsel bağı boşluğa düşürür. "Maddenin bizim bilincimizden önce ve/ya bizden bağımsız varlığı" skolastikleştikçe, materyalizmin bağrında "doğadışı" ve "doğaüstü" boşluklar çıkar ve son tahlilde karşıtına, idealizme dönüşür. Gerçekte burada, maddenin kendisi değil "kavramı", şey değil "adı" öncellenmiştir çünkü. Doğanın aklı bize (beynimize), sosyal akıldan önce içkindir ve neolitik eşikte sosyal akla dönüşen "biz" değil, bir bakıma odur. Sosyal akıl, doğal aklın neolitikten sonraki diyalektik inkârıdır.

Neolitik devrimin metamorfozundan geçen doğanın aklından yeni bir akıl, "sosyal akıl" çıkar. Aksi durumda, doğanın içinden çıkan sosyal akıl gibi, onun çatallanan evrimleri olan din, felsefe ve bilimin de akıllı adamlardan, "yukarıdan" geldiğine inanmamız gerekir. Tarihte insanlar, gerçeğin veya bilginin sonuna dek gitmek için gerekli koşullardan ya da istekten yoksun oldukları her zaman, maddenin dışına veya “doğaüstüne çıkmışlardır". Ne var ki, bu tür "yanılgılar" da, bu bölümde asıl konumuz olan "sosyal aklın" evrimine dâhildir. Buraya çatallanmalar, şuraya "sapmalar" nasıl ki doğal evrimin karakteristiği ise, sosyal aklın da bir tarihi var ve bu "sapmalardan" biri olan din, sosyal aklın evriminin elementer çatallarından biridir.

Doğal evrimde yeni bir safhaya, önceki evreden "farklılaşarak" geçilir. Sosyal tarihte bu farklılaşma, aklın şeyleri önceki maddesinden soyutlamasıyla gerçekleşir. Bu açıdan farklılaşma veya soyutlama süreçleri, insan soyunu kendi evriminde onu "farklılaştıran" ilk bilgi süreçleridir. Sosyal akıl soyutlama ile başlar. Neolitik tarım devrimiyle doğal evreni terk edip sosyal evrene giriş yapan insan, bu yeni evrende yavaş yavaş doğadan farklılaşır, kendisini ondan soyutlamaya başlar. Önce doğayı tek tek bileşenlerine ayırarak onu bütünlüğünden arındırır. Sonra bu kez parçayı kendi orijininden, yani maddesinden (doğadan) yalıtır ve bundan bir totem çıkarır. Aklın bir kategorisi olarak totemin imgesinde doğadan "başka" bir varlık elde etmiştir. Böylece kendini doğadan soyutlamasının ilk etabı tamamlanmış, artık insanın doğanın üst'üne çıkması, yani farklılaşması başlamış olur. Sosyal akıl burada oluşmaya başlar. Sosyal evrende maddenin aklı (doğa, beyin), aklın maddesine (totem, tanrı) dönüşmüştür. Bu metamorfozun sonunda doğa, insanın bildiği, hâkim olduğu, üst'üne çıktığı bir şey haline gelmeye başlar. Oysa burada, maddesinden soyutladığı, giderek "göklere çıkardığı" aslında kendisidir.

Doğaya yabancılaşmanın ikinci sosyal etabı, yerleşik hayat, üretim, şehir ve mitolojilerle devam eder. Şehir, insan ile doğayı mekân olarak da birbirinden soyutlar. Şehirde doğanın değil, insanın hükmü geçer. Doğayla "doğrudan bağları" olan bir klanın en yaşlısının totem ayinleri ya da animist şaman rahiplerin büyüleri, artık bir "toplumsal evrim cangılı" olan şehirde, insanı insandan, yani kendi maddesinden soyutlayan mitolojilere dönüşür. Doğadan sonra şimdi de insanın, insan üst'üne çıktığı şehrin sosyal "iş"lerini düzenleyen bu mitolojiler, başlarda doğal imgeler içinde, sonra bilişsel azametlerle artık totemi değil, aslında insanı yüceltirler. Şimdi insan, birbirinden yalıtıp soyutladığı doğanın güçlerini kendinde toplar, onları bu kez "kendi suretinde" yeniden yaratır.

Burada tanrılar, artık egzotik totemler biçiminde değil, giderek "insan suretinde" görünmeye başlarlar. Burası, mitolojik politeizmin başlangıcıdır. Neolitikle birlikte belirmeye başlayan teizm, insanın "insan üstü"ne çıktığı, insanın insana egemenliği olmadan açıklanamaz. Bu açıdan, doğadan soyutlanan, onun "üstün"e çıkan insanın, yeryüzüne bu sefer "insanüstü" biçimde inmesidir teizm. Teizm ile doğal aklın diyalektik bağlamı tamamen değişir. Doğal aklın evrimsel perspektifini dramatik biçimde değiştirerek kendi sosyal aklına dönüştüren insanın bilişsel kudreti, artık "tanrısal" imgelere bürünür. Doğadan soyutladığı totemin insanüstü güçlerini bir araya topladığı teojenik mitolojilerin ileri safhalarında hepten tanrısal yüceliklerle donanan "düşünen hayvan", metal çağlarında artık absolutist nöbetler geçirecektir.

Sayıları artan şehirlerde parça parça maddesinden (doğadan) tamamen soyutlanan sosyal insan, sonunda aklının sosyal başkalaşım devrelerinden bir imparatorluk, politeist mitolojilerin soyutlamalarının toplamından ise tek tanrı imgesiyle çıkar. Metal çağlarının sonunda artık aynı evrim spiralinin iki ucu birbirini tamamlar: Bir uçta mutlak biçimde maddesinden soyutlanan insan bir yandan tanrılaşırken, öteki uçta mutlak biçimde maddesinden soyutlanarak köleleştirilir. İnsanın insana egemenliği burada tamamlanır. İnsanın on bin yıllık tarihi nihayet kronolojinin sıfır noktasında çıka çıka absürd bir paradoksa varmıştır. İnsanın sosyal evriminin tanrı ve köle arasında bir kısırdöngüye sıkışması, sosyal insanın beş bin yıllık iş ve meta arasında bocalamasından ileri gelir. Tanrı ve köle, iş ve meta kıskacında kalan sosyal akıl, Roma İmparatorluğu'nun sonlarında yeni bir soyutlamanın sancılarıyla kıvranmaktadır. Teokratik feodal devrimler artık ufukta baş gösterir.

Tarihsel olarak animist totemlerden monoteizme, oradan modern bilime evrilen sosyal aklın tarihinin de bir aklı (evrimi) var. İnsan, tanrı ve kölelik arasında onmaz bir eşiğe geldiği yerde, dinden felsefeye ilk adımını atar ve bu, insanın sadece doğaya değil, kendi türüne karşı egemenlik savaşının kritik bir dönemeci olan demir çağına denk gelir. Sosyal aklın evrimi boyunca animizm teizme (iş), tanrı akıla (işbölümü), akıl nihayet felsefeye (politika) dönüşmüştür. Bugün ise felsefenin bilime (komünizm) dönüştüğü çağdayız.

Kölelikten önce felsefe yoktur. Felsefe, "tek tanrı" ile başlar. Çünkü tanrı, sosyal aklın doğa ve toplum arasında neolitikten beri arafta kalmış insan soyunun, bir tür hayal kırıklığıyla karşılaştığı yücelik ve kölelik paradoksuna yönelik bir varoluşsal soyutlamadır ve burada felsefe bu paradoksu aşmak isteğinden doğar. Böylece felsefeyle insan, bir kez daha sosyal evriminin diyalektik bağlamını değiştirmeye girişir. Sosyal aklın ilk biçimlerini, yani mitleri, teizmi, monoteizmi, tarihin ilk sosyal devrimi neolitiğin ve tarihin ilk politik devrimi köleciliğin bağlamına almadan, onların sosyal mutasyonları nasıl taşıdıklarını anlayamayız. Bir totem, hatta tanrı ve felsefe ve sonra giderek bilim arasında evrimsel bir bağ olduğunu söylemek, bazılarımıza şaşırtıcı gelebilir. Özellikle ilkçağların köleci deneyimlerinden sonra sosyal aklın ortaçağda nasıl monoteist olmak zorunda kaldığını ve sonunda onun teolojisinin nasıl önce felsefe, sonra politika ve gittikçe her şeyin bilim haline geldiğini sonraki bölümde ele alacağız.

Bunlar, birbirlerine dışarıdan, bir "gaip"ten verilen öğeler değil, birbirinden çıkan ya da evrimin o anda değişen diyalektik bağlamına göre birbirini yadsıyan dinamik proseslerdir. Çünkü, neolitikten başlayarak insanın sosyal evreni ve sosyal aklının evrimi birbirinden önce veya sonra değil, baştan beri diyalektik bir senkroni içinde birbiriyle metabolik bağlarla bütünlük içinde ilerlemiştir. Bu anlamda bütün sosyal tarih, soyutu somut, ölüyü diri, yalanı gerçek gibi, ya da bunun tam tersini gösteren sosyal aklın diyalektik başkalaşımlar tarihidir. Sosyal tarih, maddesinden, yani iş'ten (neolitik), meta'dan (demir), para'dan (politika) ayrı bir yerde değil, onların içinde ve diyalektik bağlamına göre bu maddelerin kendisidir. Bütün bu başkalaşımların bazen "hem o hem bu", bazense "ne o ne bu" gibi görünmesini sağlayan sosyal evrenin asimetrik dinamizmi, bir tarafta "o şey" olarak başlayanı, bu tarafta "başka şey" olarak bitirir. Vice versa. "İçimizdeki tarihin" perspektifinden, yani ilk hücreden beynimize bakarsak, bütün bu metamorfozları belki daha doğru anlarız.