Kuantum Fiziği Aynasında Diyalektik Materyalizm

Sanjay Kumar

Çeviren: Mahmut Boyuneğmez

ÖZET: Diyalektik materyalizmin savunucularının çoğu, diyalektik materyalizmin bilimlerdeki gelişmelerin en tutarlı anlayışı olduğunu iddia etmektedir. Bu nedenle, kabul edilen mikro fizik teorisinin görünüşte çelişkili diyalektik materyalist anlayışlarının var olması onları ilgilendirmelidir. Diyalektik materyalizmi kabul eden fizikçiler arasında, kuantum fiziğinin standart yorumunu savunanların yanı sıra buna karşı çıkanlar da vardır. Bu tür iki fizikçinin, Valdimir Fock ve David Bohm'un argümanlarını tartışıyoruz. Her ikisi de kuantum mekaniğinin baskın Kopenhag yorumunun neo-Kantçı ve pozitivist unsurlarına karşı fiziksel argümanlar sunmaktadır. Bohm bu yorumun maksimalist biçimine karşı 'doğanın niteliksel sonsuzluğu' kavramını kullanırken, Fock bu yorumun minimalist bir biçimini 'gözlem araçlarına görelilik' argümanıyla savunur. Benzer şekilde, kuantum ölçümlerinde olasılıksallığın kökenine ilişkin kilit soru konusunda da önerileri farklılık göstermektedir. Tutarlı bir formalizme sahip olmalarına rağmen, kuantum fiziğinin fiziksel olarak anlaşılmasında boşluklar vardır ve farklı yorumlarının en azından bir kısmı bu boşluklarla ilgilidir. Bohm ve Fock'un farklı görüşlerinin polemik olarak okunmaması gerektiği savunulmaktadır. Aksine, birlikte, gelişim halindeki bir dünya görüşü olarak diyalektik materyalizmin daha kapsamlı bir karakterizasyonunu geliştirmeye yardımcı olurlar. Bohm ve Fock'un argümanları fizikteki materyalist ve diyalektik temaları araştırır ve doğrular. Aralarındaki ayrışma, diyalektik materyalizmin bilimin önüne geçemeyeceğini göstermektedir. Aslında, bilimler maddenin yeni özelliklerini keşfettikçe, diyalektik materyalizmin bu özellikleri kavramak için genelleştirilmiş kavramlar repertuarını sürekli yenilemesi gerekir.

ANAHTAR KELİMELER: Diyalektik Materyalizm, Kuantum Fiziği, David Bohm, V. A. Fock

Giriş

Kuantum Fiziği (KF) ve onun uzantısı olan kuantum alan teorisi, fiziğin en başarılı teorileri arasında yer almaktadır. Bunlar, temel parçacıkların mevcut anlayışından yıldızların iç dinamiklerine ve evrenin büyük ölçekli özelliklerine kadar bildiğimiz en geniş alanı kapsayan fiziksel olayları açıklamaktadır.

KF'nin başarısı, deneysel sonuçların doğru tahminlerini veren kavramsal bir çerçeveye ve operasyonel bir algoritmaya dayanmaktadır. Ancak bunlar maddenin nesnel özelliklerinin net bir resmini sunmakta başarısız olmaktadır. Pozitivist ve idealist yorumlar, maddenin nesnelliği kavramına meydan okumak için bu netlik eksikliğinden faydalanmaktadır. Dolayısıyla, Niels Bohr, Werner Heisenberg, Max Born, Wolfgang Pauli gibi KF'nin kurucularıyla ilişkilendirilen ve çoğu aktif fizikçi tarafından kabul edilen baskın Kopenhag yorumunda, deneysel sonuçlar üreten varlıkların fiziksel doğası hakkında açık bir iddiada bulunulmaz. Niels Bohr'un, asistanı Aage Petersen tarafından kendisine atfedilen ve yaygın olarak alıntılanan ifadesi, bu yorumun neo-Kantçı temellerini en iyi şekilde ortaya koymaktadır. "Kuantum fiziğinin algoritmasının bir şekilde altta yatan bir kuantum dünyasını yansıttığının düşünülüp düşünülemeyeceği sorulduğunda Bohr şu cevabı verecektir: "Kuantum dünyası yoktur. Sadece soyut bir kuantum fiziksel açıklama vardır. Fiziğin görevinin doğanın nasıl olduğunu bulmak olduğunu düşünmek yanlıştır. Fizik, doğa hakkında ne söyleyebileceğimizle ilgilenir" (Petersen, A. 1963, 12).

Maddenin nesnelliği onun en temel karakteri ise, diyalektik materyalizmin (DM) kuantum fiziğinin ortaya çıkardığı sorunlarla uğraşmak zorunda olduğu açıktır. Bu konuda şaşırtıcı bir olguyla karşılaşıyoruz. Felsefi yönelimlerini DM'in içine yerleştiren fizikçiler arasında, KF'nin standart yorumu lehine argümanlar sunanların yanı sıra buna karşı çıkanlar da vardır. Sovyetler Birliği içinde Vladimir Fock ve Moisei Markov gibi önde gelen fizikçiler materyalist bir pozisyondan Bohr'un yorumunu savunurken, Blokhnitsev gibi diğerleri buna karşı çıkmış ve alternatifler geliştirmiştir(1). Sovyetler Birliği dışında, standart KF'ne etkili bir alternatif olan de-Broglie-Bohm teorisi, 1952 yılında, öğrencilik günlerinde CPUSA ile bağlantılı olduğu iddiasıyla ABD'den sürülen David Bohm tarafından geliştirilmiştir. Modern Fizikte Nedensellik ve Şans adlı kitabı, şans ve zorunluluk gibi önemli diyalektik kategoriler ve doğanın niteliksel sonsuzluğu üzerine ciddi bir düşünüştür (Bohm, D. 1984 [1957]). DeBroglie-Bohm teorisine önemli katkılarda bulunan Jean-Pierre Vigier Fransız Komünist Partisi üyesiydi. Öte yandan, Niels Bohr'un çalışma arkadaşı ve koyu bir Marksist olan L. Rosenfeld, Bohr’un Tamamlayıcılık İlke'sini diyalektik bir çelişki olarak sert bir şekilde savunmuş ve Bohm ve Vigier'e karşı polemiklere katılmıştır (Rosenfeld, L. (1953))(2).

Bu tür farklı pozisyonlar, Sovyetler Birliği içindeki ideolojik mücadelelerle (Graham, Loren R. 1966, Cross, Andrew. 1991) veya yirminci yüzyıldaki 'Marksizmlerin çoğulluğu' ile ilişkilendirilmiştir (Freire, Oliver Jr. 2019, 99). Biz tamamen farklı bir soruyu ele alıyoruz. KF lehine ve aleyhine argümanların diyalektik materyalist bir perspektiften öne sürüldüğü düşünüldüğünde, bu farklı konumlar diyalektik materyalizmin kendisine nasıl bir ışık tutmaktadır? Makul bir cevaba ulaşmak için, kuantum fiziğine yaptıkları özgün katkıların yanı sıra, bu fiziğin kendine has özelliklerine dair felsefi anlayışları üzerine de kapsamlı yazılar kaleme almış olan iki fizikçinin, David Bohm ve Vladimir Fock'un argümanlarına başvuruyoruz.

Hem KF hem de DM'nin tamamlanmamış çalışmalar olduğunu savunuyoruz. Mantıksal olarak tutarlı ve görünüşte eksiksiz bir formalizme rağmen, KF'nin fiziksel olarak anlaşılmasında önemli boşluklar vardır. Bu boşluklar ancak kuantum fiziğindeki teorik ve deneysel ilerlemelerle doldurulabilecek olsa da, Bohm ve Fock'un argümanları diyalektik materyalist bir perspektiften söz konusu temel meselelere açıklık getirmektedir. Onlarca yıl önce yaptıkları bazı gözlemler, KF'nin teorik ve ampirik uygulamalarındaki son gelişmeler ışığında daha da önem kazanmaktadır.

Bohm ve Fock'un görünüşte çelişkili olan argümanları, açık bir araştırma alanındaki farklı vurgu noktalarından kaynaklanmaktadır. DM'nin temel ilkelerinin kafa karıştırıcı ve çelişkili bir resmini vermekten ziyade, KF değerlendirmelerindeki farklılık, herhangi bir bilim üzerine diyalektik materyalist yorumlamanın açık uçlu doğasının altını çizmektedir. Bu açık-uçluluk, DM'nin gelişen bir dünya görüşü olarak geçerliliğini koruması için elzemdir.

Aşağıdaki ilk bölüm, KF tartışmalarıyla doğrudan ilişkisi olan DM'in göze çarpan bazı özelliklerine kısa bir giriş yapmaktadır. Bohm ve Fock'un özel katkılarına atıfta bulunuyoruz ve bunların DM'in genel yorumlamalarına nasıl uyduğunu tartışıyoruz ve aynı zamanda yeni gelişmeler için imkânları belirtiyoruz.

İkinci bölüm, KF'nin kavramsal özelliklerinin kısa bir açıklamasını sunmaktadır. KF'nin standart yorumundaki boşlukları göstermek için fiziksel argümanlar sunuyoruz. Bunlar KF'nin pozitivist yorumlarının bağlamını açıklamaya yardımcı olmaktadır. Bu bölüm aynı zamanda ilerleyen bölümlerde Bohm ve Fock'un argümanlarının değerlendirilmesine zemin hazırlamaktadır.

Üçüncü bölüm Bohm'un 1952'de KF'ne dair alternatif teorisi üzerine yazdığı ilk makalelerden 1950'lerin sonuna kadar kuantum fiziği ve genel olarak fizik üzerine düşüncelerini bir araya getirmektedir. İlginç bir şekilde, bu dönemde bir vurgu kayması yaşanmış ve 1957'de yayınlanan Modern Fizikte Nedensellik ve Şans kitabı bu sürecin olgunlaştığını göstermiştir.

Dördüncü bölüm, Fock'un KF'ne yaklaşımını ortaya koyduğu yazılarına dayanmaktadır. Fock'un vurgusu, KF'ni klasik fizikten kesin çizgilerle ayıran ve aynı zamanda DM tarafından kabul edilen maddenin bazı özelliklerinin yeniden ele alınmasını gerektiren yeni özellikler üzerinedir.

Beşinci bölüm Fock ve Bohm'un argümanlarının karşılaştırmalı bir analizidir. Ayrıca, KF'ndeki son gelişmelerden bazılarının altını çizerek, görüşlerinin önemini ortaya koyuyoruz.

Sonuç bölümünde, önceki bölümlerdeki argümanları bir araya getiriyor ve Bohm ve Fock'un KF üzerine çalışmalarının DM'in açık uçlu bir çalışma olarak kalması gerekliliğinin altını nasıl çizdiğini vurguluyoruz.

I. Diyalektik Materyalizm

Engels, Anti-Dühring'in 1885'te yazılan ikinci baskısına yazdığı önsözde, metni 'diyalektik yöntemin ve Marx ile benim savunduğumuz komünist dünya görüşünün bir açıklaması' olarak tanımlar. DM en iyi şekilde bir yöntem ve bir bakış açısı olarak nitelendirilebilir. Materyalizm ve diyalektiğin eşzamanlı değerlendirmelerinden ortaya çıkmıştır ve onu bilim felsefesindeki diğer konumlardan farklı kılan birçok benzersiz özelliğe sahiptir. Birincisi, her türlü düalizme karşı çıkan kapsamlı materyalizmidir. Bu, Engels'in materyalizmi 'tüm felsefenin büyük temel sorusu' olan düşünme ve varlık ilişkisine verilebilecek iki olası yanıttan biriyle özdeşleştirmesinde açıkça görülmektedir (Engels, F. 1946, 14). Buna göre filozoflar, idealizm ve materyalizm olarak 'iki büyük kampa' bölünmüştür; ikincisinin farklı kolları varlığın düşünmeye, maddenin insanın madde hakkındaki fikirlerine ve fiziksel olanın psişik olana önceliğini savunur.

DM, Spinoza'nın zihni düşünen bir töz olarak tanımlamasını (Spinoza, B. 1961, 170) materyalist bir şekilde yorumlar ve yalnızca beynin zihnin merkezi olduğu sonucuna varmakla kalmaz, aynı zamanda "düşünce bedenin bir varoluş biçimidir" ya da "insan biçiminde Doğanın kendisi düşünür" sonucuna varır. (Ilyenkov, E.V. 2008, 32, 34). Dolayısıyla DM sadece idealizme karşı değil, aynı zamanda madde ve bilinci, madde hakkındaki bilinçli fikirler de dâhil olmak üzere, herhangi bir özsel bağlantı olmaksızın temelde farklı iki tür varlık olarak kabul eden düalist ve agnostik felsefelere karşı da durur. Kuantum fiziği gibi maddeye dair son derece soyut teoriler söz konusu olduğunda, eksiksiz bir materyalizm, gözlemlenen fenomenler arasındaki matematiksel ilişkilerle yetinen fenomenolojik yorumların reddedilmesi anlamına gelir. Bunun yerine, gözlem araçlarıyla olan ilişkiler de dâhil olmak üzere, maddi varlıkların özelliklerine ve ilişkilerine dayanan teorik açıklamalar geliştirmeye odaklanılır.

Engels'in metafizik materyalizm olarak adlandırdığı şeyin reddedilmesi ve Hegelci diyalektiğin dâhil edilmesi, DM'in ikinci benzersiz özelliğidir. Ona göre metafizik düşünce tarzı, "nesneleri ve süreçleri, büyük bütünle olan bağlantılarından ayrı olarak, yalıtılmış bir şekilde, ... hareket halinde değil sükunet içinde, özünde değişkenler olarak değil sabitler olarak" ele alır. "Öte yandan diyalektik, şeyleri ve onların temsillerini, fikirleri, özsel bağlantıları, birbirleriyle bağları, hareketleri, kökenleri ve sonları içinde kavrar." (Engels, F. 1947, 13).

Diyalektik yaklaşımın önemli bir sonucu, materyalizm biçimlerinin insan bilgisinin durumunun bir fonksiyonu olduğu sonucudur. Aslında, Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu ve Doğanın Diyalektiği gibi metinlerde Engels, metafizik materyalizmin yetersizliğini iddia etmek için zamanının fiziksel ve biyolojik bilimlerindeki en son gelişmelere dayanır. Metafizik materyalizmin sabit ve değişmez kategorilere dayanması ve 'çelişki yoluyla gelişmeyi' içermemesi, en son bilimsel gelişmeleri kavramasını imkânsız hale getirmiştir (Engels, F. 1954, 17).

Lenin'in Materyalizm ve Ampirio-Kritisizm'deki formülasyonu, maddenin kabul edilebilir genel özelliklerinin bilimsel bilginin durumuna bağlı olduğunu ileri sürerken daha da vurguludur. On dokuzuncu yüzyılın sonlarında atomların içyapısının fiziğindeki gelişmelerden kaynaklanan ve Mach'ın takipçilerinin 'madde yok oldu' iddialarına yol açan 'modern fiziğin krizi', Lenin'e göre mekanistik materyalizmin kriziydi. Bu sonuncusu, fizikteki Newton devriminin başarısının ardından maddenin kavranışının baskın biçimiydi. "Madde ortadan kalkıyor" demek, şimdiye kadar maddeyi bildiğimiz sınırın ortadan kalktığı ve bilgimizin daha derinlere nüfuz ettiği anlamına gelir. Maddenin daha önce mutlak, değişmez ve birincil görünen (nüfuz edilemezlik, eylemsizlik, kütle vb.) ve şimdi göreceli ve yalnızca maddenin belirli durumlarının karakteristiği olduğu ortaya çıkan özellikleri de aynı şekilde kaybolmaktadır." (Lenin, V. I. 1977, 241).

KF ile ilgili olarak DM, mikro alandaki maddenin özelliklerinin on dokuzuncu yüzyıl fiziği tarafından keşfedilenlerden çok farklı olabileceği varsayımıyla başlar. Bölüm III ve IV'te tartışıldığı gibi, hem Fock hem de Bohm bu özelliklerin ne olabileceğine dair önerilerde bulunmuşlardır. Önerileri birbirleriyle uyumsuz olsa bile, bunlar DM'de yerleşik bir düşünce çizgisi içinde yer almaktadır.

Diyalektik DM'in dünya hakkında mutlak ve nihai bilgi iddiasında bulunmasını engelliyorsa, materyalizmi de epistemik göreceliliğe ve indeterminizme kaymasını engeller. Dünya hakkında pratik olarak elde edilen bilgi nesneldir, çünkü araştırıldığı düzeyde maddenin nesnel özelliklerinin bir fonksiyonudur. Farklı seviyelerdeki bilginin çok farklı görünmesi, bu seviyelerdeki maddenin niteliksel olarak farklı özelliklerinden kaynaklanmaktadır.

Maddenin nesnel olarak farklı özelliklerinin belirlenmesi bilimin başlangıcıdır. Diyalektik materyalizmin temel kavrayışlarından biri, farklılıklarının en iyi şekilde birbirleriyle olan ilişkileri aracılığıyla keşfedilebileceğidir. Engels bir noktada diyalektiği 'bağlantıların bilimi' olarak nitelendirir (Engels, F. 1954, 62). DM'e göre en önemli bağlantı çelişki ya da eşdeğer olarak karşıtların birliğidir. Zıtlıklar birbirleri için gerekli bağlamları sağlar, böylece biri olmadan diğeri var olamaz. Çelişkiler herhangi bir tutarsızlığa işaret etmekten ziyade, bilimlerde aktif araştırma alanlarıdır.

Tek tek varlıklar için geçerli olan dinamik bir yasa ile yalnızca kalabalıklar için geçerli olan istatistiksel bir yasa arasındaki çelişki, KF'nin başlıca çelişkilerinden biridir. Özellikle Bohm, KF'nde ve genel olarak fizikte dinamik ve istatistiksel yasaların tam rolünü açıklamak için büyük çaba harcamaktadır. Fock, gözlemlerin sonuçlarını belirlemede gözlem araçlarının ortadan kaldırılamaz rolüne odaklanır ve buna rağmen maddenin kuantum açıklamasının nasıl nesnel kaldığını açıklar. Fock ayrıca KF'nde soyut ve gerçek arasındaki ilişki gibi zor bir konuyu da ele almaktadır.

Sürekli derinleşen ve genişleyen insan uygulamaları ve doğa hakkındaki bilgilerle olan yakın bağlantısı göz önünde bulundurulduğunda, DM bilinçli olarak gelişim halindeki bir teori olarak kalmalıdır. Mikro dünya fiziğinin, maddenin genel özelliklerinin anlaşılmasıyla ilgili iki benzersiz özelliği vardır. Mikro dünyanın nesnelerine doğrudan erişimimiz yoktur ve onların özelliklerini ancak çok farklı özelliklere sahip makroskopik nesnelerin aracılığı ile öğrenebiliriz. İkinci olarak, KF kavramları aracılığıyla onlara teorik erişimimiz, gerçek referanslar olmaksızın yüksek bir soyutlama düzeyinde gerçekleşir. Bu koşulların her ikisi de, maddenin genel özellikleri ve insanların nesnel bilgi edindiği koşullar hakkında yeni fikirler geliştirmesi gereken DM için benzersiz bir zorluk teşkil etmektedir. Bohm ve Fock'un fikirleriyle ilgilenmek bu açıdan faydalı bir alıştırmadır. Ayrıca, Bohm ve Fock'un KF üzerine düşünceleri, herhangi bir bilimdeki çözülmemiş sorunlarla ilgili belirli konuları açıklığa kavuşturmak için diyalektik materyalist çerçevenin öneminin mükemmel bir örneğidir.

II. Kuantum Fiziğinin Bilinen Bilinmeyenleri

Marx'a göre 'soyuttan somuta yükseliş' bilimsel pratiğin kilit parçasıdır. Bu, "düşüncenin somutu kendine mal etmesinin, onu zihinde somut olarak yeniden üretmesinin" tek yoludur. Bu şekilde kavranan somut, "birçok belirlenimin yoğunlaşmasıdır. Dolayısıyla, çeşitliliklerin birliğidir" (Marx, K. 1973, 34). Fizik bilimleri söz konusu olduğunda, düşüncedeki somut, maddenin çeşitli nesnel özellikleriyle ve bu özellikler arasındaki çoklu nedensel ilişkilerle kavranmasıdır. KF, soyut formalizminden somuta doğru yükselirken bazı kilit noktalarda tökezler. Mikro dünyanın olgularını kısmen açıklayan ve deneysel sonuçları doğru tahmin eden ayrıntılı bir teorik yapıya ve hesaplama algoritmalarına sahiptir. Ancak mikro dünyanın somut gerçekliğinin net bir resmini sunma konusunda bocalamaktadır. Materyalist perspektiften bakıldığında, KF'nin standart yorumunun net bir resim sunmakta başarısız olduğu üç alan şunlardır: (i) soyut kavramlarının maddi gerçeklikle ilişkisi, (ii) ölçüm süreci ve (iii) kuantum fenomeninin yerel olmayan özelliklerinin olasılığı.

Fizik teorileri genellikle ilgili fiziksel büyüklükleri doğrudan gerçek matematiksel fonksiyonlar cinsinden temsil eder. Bu niceliklerin büyüklükleri ve aralarındaki ilişkiler doğrudan formalizmden okunabilir. KF'nde durum böyle değildir. Bir mikro sistemin durumuna karşılık gelen kuantum dalga fonksiyonu matematiksel olarak gerçek değil, Hilbert uzayı adı verilen soyut, potansiyel olarak sonsuz boyutlu bir vektör uzayında var olan karmaşık bir fonksiyondur. Soyut doğası, farklı temsillerle ifade edilebilmesi gerçeğinde kendini gösterir. Sıradan uzayda parçacık dinamiği için, sırasıyla konum veya momentum değişkenlerinin bir fonksiyonu olarak ya konum ya da momentum temsillerinde kullanılır. Parçacıkların iç özelliklerine karşılık gelen dalga fonksiyonu gösterimleri, örneğin spinleri, matrisler cinsinden verilir.

Bir mikro sistemin dalga fonksiyonu Schrödinger denklemini karşılar. N sayıda parçacıktan oluşan bir sistem için, konum gösterimindeki dalga fonksiyonu tüm parçacıklar için 3N konum koordinatının bir fonksiyonudur ve 3N boyutlu bir konfigürasyon uzayında tanımlanır. Schrodinger başlangıçta dalga fonksiyonunun eşlenik karesinin, tek bir yüklü parçacık için uzaydaki yük yoğunluğu dağılımına indirgenen konfigürasyon uzayında bir 'ağırlık fonksiyonu' olarak yorumlanabileceğini önermişti (Schrodinger, E. 1926, 120). Bu fiziksel yorumun çok parçacıklı bir sisteme genişletilmesinde zorluklar ortaya çıkmıştır. Schrödinger, dalga fonksiyonunda bir dizi karmaşık matematiksel işlem yaparak bir parçacık koleksiyonu için yük yoğunluğunu oluşturabilirdi. Ancak kendisi bu zahmetli yorumu şu sözlerle tanımlamaktadır. "Eğer paradokslardan hoşlanıyorsak, sistemin (parçacıkların) kinematik olarak düşünülebilecek tüm koşullarda aynı anda var olduğunu söyleyebiliriz." (Schrodinger, E. 1926 120). Bu arada Max Born, Schrödinger'in tarifine göre oluşturulan iki parçacıklı bir sistemin yük yoğunluğunun kuadripol radyasyon durumunda çalışmadığını göstermiştir (Bacciagaluppi, G. ve A. Valentini. 2009, 426). Dalga fonksiyonunun bilinen bazı fiziksel özellikler açısından gerçekçi bir yorumunun savunulamaz olduğu ortaya çıktı.

Max Born'un dalga fonksiyonunun olasılıksal yorumu ve bunun gerektirdiği fiziksel özelliklerin tüm gözlemlerle tutarlı olduğu bulunmuştur. Born'un kuralları dalga fonksiyonunu farklı ölçüm setleri için olasılık dağılımları sağlayacak şekilde yorumlamaktadır. Bu, tek bir ölçümün sonucunun sabit ve belirlenmiş bir sonuçtan ziyade rastgele bir sonuç olarak yorumlandığı anlamına gelir.

Klasik fizikte ideal bir ölçümün fiziksel bir niceliğin önceden var olan bir değerini ortaya çıkardığı varsayılır. KF'nde bu genel olarak doğru değildir. Bir mikro sistemin belirli bir durumundaki fiziksel bir nicelik için yapılan ölçümler rastgele farklı sonuçlar verir. Bununla birlikte, çok sayıda sonucun olasılık dağılımı, sistemin durumu ile benzersiz bir şekilde tanımlanabilir. Ölçümden önceki durum nesnel bir gerçeklik ve ölçüm sonuçları da bu durum hakkında bilebildiklerimiz olarak kabul edilirse, bu ikisi arasında bire bir kesin bir ilişki değil, bir olasılık dağılımı vardır. Tersine, nesnel bilgi sıfatı yalnızca bir varlık hakkında benzersiz bir şekilde bilinen şeye iliştirilirse, o zaman bir mikro varlık hakkındaki nesnel bilgimiz tek bir ölçümün sonucundan ziyade çok sayıda ölçüm sonucunun olasılık dağılımıyla sınırlanır.

Bir fiziksel büyüklüğün ölçüm sonuçlarının rastgele farklı olmadığı ancak aynı değere sahip olduğu özel sistem durumları vardır. Bu durumlar, fiziksel özellik için sistemin “eigenstate”leri olarak adlandırılır. Bu durumlar için nesnel gerçeklik ile bizim ölçümde ortaya çıkan bilgimiz arasında bire bir ilişki geçerlidir.

KF'nde fiziksel özelliklerin karakterizasyonu, belirlenmiş ve belirlenmemiş gerçeklemelerin bir karışımıdır. Temel parçacıkların kütlesi, yükü ve spin açısal momentumunun büyüklüğü tamamen belirlenmiş değerlere sahiptir. Eğer sistemin durumu bir fiziksel özelliğin “eigenstate”i ise, o zaman ilgili değerleri de kesin olarak belirlenir. Bununla birlikte, “eigenstate” olmayan durumların özellikleri belirsiz, olasılıksal bir karaktere sahiptir. Kuantum nesneleri ve süreçleri, tüm özelliklerin eşit derecede belirli olduğu klasik nesneler durumunda eksik olan bir belirleme hiyerarşisine sahiptir. Belirsizlik durumlarının çoğunda, örneğin bir zar atıldığında, özelliğin (kaç geldiğinin) belirli bir değeri vardır, ancak nihai sonuç bu değeri göstermeden önce bunu bilmeyiz. Dolayısıyla, bu değeri yalnızca tahmin edebiliriz ve farklı sonuçların olasılık dağılımı bizim açımızdan tam bilgi eksikliğini temsil eder. Özellikle Einstein, KF'ndeki belirsizliğin bu tür realist ama epistemik yorumunun bir savunucusuydu (Leifer 2014, 72).

Aynı durum üzerindeki ölçüm sonuçları rastgele farklı olduğundan, kuantum durumu aslında ölçümde bulunan değere sahip değildir. Bununla birlikte, kuantum formalizminde aynı olarak nitelendirilen durumların aslında farklı olması mümkündür. Bu, kuantum formalizminde yer almayan ve KF'nde aynı olarak görülen durumlarda farklı değerler alan dinamik değişkenler varsa gerçekleşecektir. O zaman görünüşte rastgele olan ölçüm sonuçlarının aslında bu 'gizli değişkenler' tarafından belirlendiği iddia edilebilir.

KF'nin gerçekçi bir yorumu bu tür gizli değişkenlere dayanacaktır. Ancak bu, spin ve fonksiyonları da dâhil olmak üzere tüm dinamik değişkenler için mümkün değildir. Gerçekten de, belirli bir fiziksel nicelikler sınıfı için ölçüm sonuçlarının gözlemlenen olasılık dağılımlarının, belirli gizli değişkenlerin varlığıyla tutarlı olmadığını kanıtlayan 'gizli değişkenler yoktur teoremleri' (3) vardır (Bell, J. S. 1966, Kochen, S ve Specker E. P. 1967). KF'ndeki tüm belirsizlik örnekleri gerçekçi bir şekilde, aksi takdirde iyi belirlenmiş değişkenler hakkında olası bir bilgi eksikliği olarak anlaşılamaz.

Gizemli Ölçüm ve İdealist Fanteziler

Ölçümün önceden var olan bir değeri pasif bir şekilde kaydettiği varsayılan klasik fiziğin aksine, kuantum fiziğinde ölçümün aktif bir süreç olarak yorumlanmasından kaçınılamaz. Ölçümden önce “eigenstate” olmayan bir durumda bulunan bir sistem, ölçümden sonra “eigenstate”’lerden birinde bulunur. Bu geçiş dalga fonksiyonunun 'sıçraması', 'çökmesi' veya 'indirgenmesi' olarak adlandırılır. Bu tür terminoloji, bu sürecin net bir teorik ve ampirik anlayışının eksikliğini gösterir.

Fiziksel sistem ölçümden önce ölçülen özelliğin değerine sahip olmadığından, sanki ölçüm süreci değeri birlikte yaratıyor gibidir. Ölçüm sürecinin ölçüm sonucundaki rolü ve KF'ndeki bir ölçüm sınıfının olasılıksal doğası, kuantum fenomeninin nesnelliğine karşı maksimal idealist iddialarda bulunmak için değerlendirilmiştir. Dolayısıyla, Pascaul Jordan'a göre " ... onu (elektronu) belirli bir pozisyon almaya zorlarız ... kendimiz ölçüm sonuçları üretiriz" (vurgu orijinalindedir) (Jammer, M. 1974, 161). Wigner işi daha da genişletmiş ve insan bilincinin de ölçümün bir parçası olduğuna dair argümanlar geliştirmiştir. Ona göre, "Kuantum mekaniğinin yasalarını ... bilince atıfta bulunmadan formüle etmek mümkün değildir. Kuantum mekaniğinin sağlamayı amaçladığı tek şey, bilincin sonraki izlenimleri arasındaki olasılık bağlantılarıdır." (Wigner, E. 1995, 248).

J. S. Bell'in yukarıdaki gibi iddialara verdiği yanıt tipik olarak alaycıdır ve Lenin'in insanlar tarafından bilinmeden önce kömürde alizarin bulunduğuna dair ifadesini anımsatmaktadır (Lenin V. I. 1977, 87).

Dünyanın dalga fonksiyonu, tek hücreli bir canlı ortaya çıkana kadar binlerce milyon yıl boyunca “sıçramayı” mı bekliyordu? Yoksa biraz daha beklemek zorunda mıydı, doktorası olan daha nitelikli bir sistem için? Eğer teori son derece idealize edilmiş laboratuvar işlemleri dışında herhangi bir şeye uygulanacaksa, az ya da çok 'ölçüm benzeri' süreçlerin az ya da çok her zaman, az ya da çok her yerde devam ettiğini kabul etmek zorunda değil miyiz? (Bell, J. S. 1990, 34)

KF'nin ortodoks yorumu, bir ölçüm işlemi sırasında dalga fonksiyonunun çökmesini bir kara kutu olarak ele alır. Gözlemlenen ölçümlerin olasılıksal sonuçlarından farklı olarak, dalga fonksiyonu çöküşünün yalnızca ortodoks yorumda bir sorun olarak ortaya çıktığına dikkat edilmelidir. Alternatif deBroglie-Bohm teorisinde, ölçüm süreci teorinin biçimsel yapısı içinde ele alınır. Ölçüm sürecinin ölçülen sonuçların fiziksel olarak üretilmesindeki rolü teoriye açıkça yerleştirilmiştir (4). Everett'in birçok dünya yorumunda ölçüm, dalga fonksiyonu belirli bir duruma çökmeden, dünyanın, farklı “eigenstate”lere karşılık gelen farklı dünya çizgilerine bölünmesine yol açar (de Witt, B.S. ve Graham, N. 1973). Spontan çöküş teorileri, dalga fonksiyonunun çöküşünü sadece ölçüm sırasında meydana gelmek yerine, yinelenen bir doğal fenomen olarak varsayar (Ghirardi, G.C., Rimini, A. ve Weber, T. 1986).

Mikro Fizikte Yerel Nedensellik

Yerel nedensellik, fiziksel etkinin uzayda noktasal olarak iletilmesidir. Özel görelilik teorisine göre, bu tür bir iletimin mümkün olan maksimum hızı bir doğa sabiti olan vakumdaki ışık hızıdır. KF formalizmi, kuantum alan teorisi biçiminde özel görelilik formalizmi ile tutarlı olacak şekilde genişletilmiştir. Öte yandan KF'nin öngörüleri, yerelliğin birleşik etkilerini ve deterministik 'gizli değişkenlerin' varlığını keşfetmek için yapılan belirli deneylerin sonuçlarıyla da uyumludur. Bu başarılar, mikro alan fiziğinin yerel olduğuna dair yaygın bir inanca yol açmıştır, ancak bu doğru olmak zorunda değildir.

Bell'in deneysel olarak test edilebilen eşitsizliğinin keşfi, kuantum fenomeninin yerellik özelliklerinin belirlenmesinde dönüm noktası olan bir gelişmeydi (Bell, J.S. 1964). Bu eşitsizlik, KF'nin aksine, gizli değişkenler aracılığıyla göreliliğin yerellik şartını açıkça takip eden herhangi bir teori tarafından uyulacak niceliksel bir sonuçtur. Öte yandan KF, Bell'in eşitsizliğini ihlal etmektedir. Deneysel doğrulama için daha iyi olan değiştirilmiş bir versiyon Clauser ve arkadaşları tarafından türetilmiştir (Clauser, J. F. et. al. 1969). Alain Aspect tarafından yapılan deneyler KF'nin öngörüsünü doğrulamıştır (Aspect A. et. al. 1982A and B).

Bell eşitsizliğinin ihlalinin ampirik olarak doğrulanmasına rağmen, bunun yerellikle ilgili sonuçları hakkında yanlış anlamalar devam etmiştir. Fizikçiler bu sonucu üç şekilde yorumlamaktadır (i) Bell eşitsizliklerinin ihlali deterministik 'gizli değişken' teorilerinin mümkün olmadığını, (ii) yerel 'gizli değişken' teorilerinin mümkün olmadığını ya da (iii) Bohm'un teorisinin yaptığı gibi doğanın kendisinin yerel olmadığına dair çok daha güçlü bir iddia öne sürülebilir.

Bell teoremini açıkça yerelliği sağlayan gizli değişken teorileri için türetmiştir. Bohm tarafından geliştirilen alternatif teori yerel olmayan bir gizli değişken teorisidir ve ampirik gözlemleri tatmin etmektedir. Dolayısıyla, ilk çıkarım doğru değildir. Yine de şaşırtıcı bir şekilde, belki de en yaygın kabul gören teoridir ve CERN gibi fizik araştırma enstitüleri tarafından bile desteklenmektedir (Chalmers, Mathew. 2022). İkinci ve üçüncü olasılıklar arasında, Bell'in daha sonraki yazıları ve Travis Norsen (Norsen, T. 2017, bölüm 8) ve Tim Maudlin (Maudlin T, 2011, bölüm 5) tarafından argümanlarının dikkatli bir şekilde okunması, ona göre deneysel sonuçlarla ima edilenin aslında üçüncü olasılık olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Bell'in kendi en açık ifadesi ve argümanı, "sıradan kuantum mekaniğinin yerel olarak nedensel olmadığının 1935 yılında Einstein, Podolsky ve Rosen tarafından belirtildiği" (Bell, J. S. 2004 (1990), 240) 1990 tarihli La nuovelle cuisine makalesinde yer almaktadır⁵.

Travis Norsen, fizikçiler arasındaki kavramsal tercihlerin ve seçici yanlış anlamaların çok açıklayıcı bir yapısökümü ile süregelen netlik eksikliğini açıklamıştır. (Norsen, T. 2017, 233). Einstein, Podolsky ve Rosen'in makalesinin (Einstein A., et. al. 1935) iki paralel yerel nedensellik ve determinizm iddiasını savunduğuna inanılmaktadır. Bell eşitsizliği ihlallerinin doğrulanmasının, gizli değişken teorileri biçimindeki determinizmden ya da yerel nedensellikten vazgeçme arasında bir seçim sağladığı düşünülmektedir. Çoğu fizikçinin ikincisini seçmesi şaşırtıcı değildir. Bu, hem özel görelilik teorisini hem de KF'ni mevcut biçimleriyle sağlam bırakan en az rahatsız edici sonuçtur.

KF, yerel olmama konusunda net bir tavır almaktan kaçınmak için muğlâk bir 'dalga fonksiyonu çöküşü' kılıfına bürünürken, Bohm'un teorisinde "'uzaktan hayaletimsi eylem' en başından itibaren hayatın bir gerçeği olarak kabul edilir" (Holland, Peter, R. 1995, 462). Dolayısıyla deneysel gözlemleri mikro nesnelerin fiziksel özelliklerinin bir sonucu olarak açıklar. Maudlin bu teorinin yerel olmamasına yönelik tepkileri ve kendi tepkisini şu sözlerle ifade eder.

(İ)ronik olarak Bohm'un süperluminal fiziksel bir süreç olarak anlık dalga çöküşünü ortadan kaldıran teorisi, süperluminal etkileri varsaydığı için en ciddi şekilde eleştirilmiştir. Bu açıklığın bedelidir. Bohm neyin var olduğu ve şeylerin nasıl etkileşime girdiği konusunda açık davranarak kesin bir analiz nesnesi sunar. .... Kuantum mekaniğinin diğer "yorumlarının" çoğu belirsizlikle övünür. (Maudlin T. 2011, 134).

III. Determinizmden Diyalektiğe: David Bohm'un KF'ne Karşı Görüşleri

KF'nin ortodoks yorumu, anti-realist argümanlarını deneysel gözlemlerin olasılık hesabından türetir. Tek tek mikro nesnelerin belirlenimsiz davranışları, her türlü belirlenimciliğin başarısızlığı olarak kabul edilir. Olasılıksallık ve nedensellik birbirine bağlı olmayan zıtlıklar olarak ele alındığından, birincisinin varlığı ikincisinin imkânsızlığını kanıtlıyor olarak görülür. Fiziğin tarihi ve evrimine ilişkin düalist anlayışta, determinizm ve nedensellik kuantum öncesi klasik fiziğin temel özellikleri olarak kabul edilirken, indeterminizmin KF'nin tanımlayıcı karakteri olduğuna inanılır.

David Bohm determinizm ve indeterminizmin yanlış bir dikotomi olduğunu savunur. Hem Newton mekaniğine dayanan Laplacian determinizmini hem de KF'nin standart yorumunu mekanizm felsefesinin iki örneği olarak görür. Ona göre ikincisi, tek bir yasa türünün tüm doğa olaylarını açıklayabileceğine dair temelsiz bir inançtır. Onun sınır çizgisi, mekanizm ile 'doğanın niteliksel sonsuzluğu' olarak adlandırdığı şey arasındadır.

Aşağıdaki tartışma büyük ölçüde Bohm'un 1957'de yayınlanan Modern Fizikte Nedensellik ve Şans kitabıyla sonuçlanan önceki yazılarına dayanmaktadır. Kuantum fiziği için yazdığı 'Bütünlük ve İçkin Düzen'in sonuçları hakkındaki daha sonraki yorumları (Bohm, David. 1980) tartışılmayacaktır.

David Bohm, bir parçacığın her zaman belirli bir konuma sahip olduğu ve hareketinin Schrödinger'in dalga denklemini karşılayan bir kuantum potansiyeli tarafından yönlendirildiği alternatif, deterministik bir kuantum fiziği biçimi geliştirmesiyle tanınır (Bohm, 1952A ve Bohm,1952B). Yeni teori 1952 yılında iki makalede detaylandırılmıştır⁶. İlk makalenin giriş bölümünden anlaşıldığı gibi, Bohm'a göre KF'nin standart formunun başlıca kusurunun determinizm eksikliği, özellikle de "klasik fizikte olduğu gibi her bir sistemin yalnızca olası davranışını değil, gerçek davranışını belirleyen kesin olarak tanımlanabilir dinamik değişkenler" sağlamadaki başarısızlığı olduğu açıktır (Bohm, 1952 A, 166). Bohr'un 'tamamlayıcılık ilkesi', "bir sistemi, tüm yönleri bir bakıma kavramsal bakışımız için aynı anda ve açık bir şekilde erişilebilir olan birleşik ve kesin olarak tanımlanabilir bir bütün olarak düşünmenin şimdiye kadarki başarılı uygulamasından" vazgeçmek olarak görülmektedir (Bohn 1952A, 167).

Bu tür argümanlar göz önüne alındığında, Bohm'un alternatif teorisini geliştirmesinin ardındaki ana felsefi motivasyonun klasik determinizm olduğunu tahmin etmek yanlış olmayacaktır, ancak göreceğimiz gibi, teorisi bazı önemli yönlerden klasik determinizmden ayrılmaktadır. Biyografi yazarı Oliver Junior Friere'nin de belirttiği gibi, Bohm'un fiziğe ilişkin felsefi konumu 1950'lerin ortalarında değişiyordu (Freire, Oliver Jr. 2019). Friere'ye göre bu dönem aynı zamanda, Marksist bir arkadaşı olan Brezilyalı fizikçi Schonberg'in ".... Lenin'in tüm iyi Komünistlere Alman filozofu okumalarını önerdiği" yönündeki önerisini takiben Hegel'in Mantık Bilimi üzerine ciddi bir çalışma yaptığı dönemdi. (Freire, Oliver Jr. 2019, 89).

Bohm'un 1955 tarihli Fizikte Genel İstatistik Problemi ve Olasılık Teorisi başlıklı makalesi, fizik yasalarındaki tek nedensellik biçimi olarak klasik determinizmden temel bir uzaklaşma sunmaktadır. Bunun yerine, belirlenimci yasa "bir soyutlama olarak kabul edilir çünkü herhangi bir mekanik değişken dalgalanan pertürbasyonlara bağlıdır ... parametrelerin sonsuzluğuna bağlıdır" (Bohm, D., Schutzer, W. 1955, 1032). Belirlenimci yasalar birbirine bağlı doğanın karmaşıklığını kaydetmekte başarısız oluyorsa, olasılıklı yasalar da başarısız olur. Aslında Bohm'un bu makaledeki motivasyonu, olasılıkçı olmayan formülasyonların fizikteki istatistiksel problemler için imkansız olduğu izlenimine karşı koymaktır, ki ona göre istatistiksel mekanik ve kuantum teorisi de buna dâhildir. “Beliriveren özellik” kavramı kullanılmasa da, vurgu istatistiksel davranışı, olaylar kalabalığının veya sistemlerin beliren bir özelliği olarak açıklamaya yöneliktir.

Modern Fizikte Nedensellik ve Şans, fizikteki gelişmelere geniş bir açıdan bakmakta ve bunları uzun süredir devam eden bazı felsefi eğilimlerin arasına yerleştirmektedir (Bohm, D. (1984) [1957]). Laplacian mekanizm, Newton mekaniğinin biçimsel olarak deterministik karakterinin sonsuz geçmişten geleceğe kadar tüm dünyaya genişletilmesidir. Newton'un yasalarının yaklaşık olarak test edilebildiği izole bir cisimler sisteminden tüm evrene genişletilmesi, ona göre "dünyanın doğası hakkında felsefi bir bakış açısıdır" (Bohm, D. 1984 [1957], 37).

Dünyanın durumlarının zaman içinde bire bir örtüşmesi şeklindeki determinizm, genellikle Laplacian mekanizmin en önemli özelliği olarak kabul edilir. Bohm, kendi bakış açısına göre eşit derecede önemli olan diğer unsurlarının da altını çizer. Dünyanın Laplacian resminde tüm çeşitliliği ve karmaşıklığı, "tamamen ve mükemmel bir şekilde .... bir kaç tür temel varlığın veya değişkenin davranışını belirleyen mutlak ve nihai bir dizi salt niceliksel yasanın işleyişine indirgenebilir" (Bohm, D. 1984 [1957], 37). Dolayısıyla, kütle, konumlar, hızlar ve maddenin temel bileşenleri arasındaki kuvvetler gibi belirli özellikler tek gerçek fiziksel özellikler katına yükseltilir. "Temel parçaların doğasının katı bir şekilde sabit olduğuna ve yerleştirildikleri bağlamın dışında gelişmediğine ya da diğer parçaların eylemlerinin bir sonucu olarak değişmediğine inanılır" (Bohm, D. 1984 [1957], 38).

Şans ve Zorunluluk Diyalektiği

Laplacian mekanistik felsefe doğal yasayı içsel bir zorunluluk olarak görür ve hiçbir şeyi şansa bırakmaz. Buna karşın Bohm, zorunluluk ve şansı birbirini oluşturan ve dışlayan karşıtlar olarak ele alır. Anlamsal olarak bu ikisi birbirine zıttır. Ancak gerçekte ikisi bağlamsal arka planlar sağlar ve birbirlerini sınırlar.

Hiçbir nedensel yasanın işleyişi, arka planda etkin olan bir dizi bağımsız nedensel faktörden kaynaklanan tesadüfî dalgalanmaların etkilerinden muaf değildir. Dolayısıyla, bu yasaların tahminleri ve bu yasalar açısından yorumlanan deneysel gözlemler her zaman bir 'hata' aralığı içinde gerçekleşir. Öte yandan tesadüfî dalgalanmalar istatistiksel yasalara yol açar. Nedensel bağlantılar ve tesadüfî olumsallıklar tüm süreçlerin iki yüzüdür.

Nedensel bir yasanın, rastgele dalgalanmalar geçiren büyük bir unsurlar toplamının ortalama davranışına istatistiksel bir yaklaşıklık olarak ortaya çıkabilmesi gibi, bir şans/olasılık yasası da esasen bağımsız hareket eden çok sayıda nedensel faktörün etkilerine istatistiksel bir yaklaşıklık olarak ortaya çıkabilir (Bohm, D. 1984 [1957], 110)

Bohm'a göre, Laplacian mekanizm doğa yasasının deterministik biçimini onun temel ve mutlak biçimi olarak ele alarak nedensel belirlenimler ve şans diyalektiğini sakatladıysa, kuantum fiziğinin ortodoks yorumu da mikrosistemlerin gözlemlenen olasılık hesabını doğa yasasının temel ve mutlak biçimi olarak ele alarak aynı şeyi yapar. Dolayısıyla, "kuantum teorisinin bu yorumu, belli bir anlamda, klasik fizikçilerin mekanistik tutumunun oldukça doğal bir devamını temsil eder ve şu anda mevcut olan en temel teorinin deterministik değil olasılıksal olduğu gerçeğini hesaba katacak şekilde uyarlanmıştır" (Bohm, D. 1984 [1957], 82).

Doğanın Niteliksel Sonsuzluğu

Deterministik ya da indeterministik formdaki mekanizm, doğada yalnızca niceliksel sonsuzluklara izin veren indirgeyici bir felsefedir. Bohm'un doğanın niteliksel sonsuzluğuna ilişkin alternatif görüşü, doğanın uygun koşullar altında baskın hale gelen "gerçek ya da potansiyel olarak önemli özelliklerin sonsuzluğuna sahip olabileceğini" varsayar (Bohm, D. 1984 [1957], 104). Bu durumda herhangi bir özellik ve yasa kümesi sınırlı bir bağlamda belirli bir yaklaşıklık derecesiyle uygulanabilir.

Doğanın niteliksel sonsuzluğunun açık bir ekseni, "yukarıdaki varlıkların alt yapısını oluşturan ve bir dereceye kadar özelliklerini açıklayan daha küçük ve daha küçük varlıkların seviyeleri içindeki seviyelerdir." (Bohm, D. 1984 [1957], 106). Makroskopik cisimlerin yapısı 'seviye içinde seviyelerin' en iyi örneğidir ve seviyelerin sıralaması şu şekildedir: cisim, moleküller, atomlar, elektronlar ve çekirdek, alt nükleer parçacıklar ve bu şekilde devam eder.

Seviye içindeki seviyelerin kavramsal yapısı, bir seviyedeki özellikleri tamamen alt yapı açısından açıklamayı mümkün kıldığı için, mekanizm de dâhil olmak üzere indirgemeciliğin gözdesidir. Bohm, alt yapı ve arka planın ince diyalektiğinin farklı bir resmini sunar. Herhangi bir varlığın temel nitelikleri ve özellikleri yalnızca içsel altyapısı tarafından değil, aynı zamanda arka planını oluşturan çevresindeki fiziksel süreçler tarafından da belirlenir. Herhangi bir varlığın arka planı tüm seviyelerdeki varlıklar ve yasalar tarafından belirlenir, dolayısıyla indirgemeciliğin talep ettiği gibi tek yönlü olmak yerine, belirlenimler tüm seviyelerden akar.

İç altyapı aslında arka planın belirli bir seviyedeki varlık biçimini belirlemede belirleyici bir rol oynamasına yardımcı olur. Bu durum, arka plan sıcaklığının makroskopik olarak toplaşmış maddenin şeklini nasıl belirlediği ile gösterilmektedir. Bu sıcaklık arttıkça moleküllerden atomlara, atom altı parçacıklara ve daha da ötesinde çok farklı özelliklere sahip nükleer ve nükleer altı parçacıklara doğru sıralı ayrışmalar meydana gelir. Bu, "arka planın yeni temel varlık türlerinin varoluş koşullarının tanımına bile çok temel bir şekilde girmesinin" bir örneğidir (Bohm, D. 1984 [1957], 107). Öte yandan, bu ardışık ayrışmalar arasındaki geçiş sıcaklıkları alt yapısal özellikler tarafından belirlenir. Dolayısıyla, arka planın etkisine alt yapı aracılık eder.

Bohm'un kuantum fiziği üzerine felsefi düşüncelerindeki diyalektik materyalist unsurların bu kısa özetini, KF'ne alternatif kendi teorisine hızlı bir bakışla bitiriyoruz. Onun teorisi 'hareketin kuantum teorisi' olarak adlandırılmıştır (Holland, Peters R. 1994, 18). Yeni bir fiziksel nicelik olan kuantum potansiyelini ortaya koyar ve bireysel parçacıkların hareketinin net bir resmini sunar. Daha zengin bir fiziksel içeriğe sahip olan bu teorinin tahminleri istatistiksel değildir ve ortodoks KF gibi önemli noktaların fiziksel olarak anlaşılamamasından muzdarip değildir. Ölçüm sürecine ilişkin tutarlı ve gerçekçi bir anlayış sunar. Mikro sistem ve ölçüm aygıtı aynı teori tarafından ele alınır. Üst üste binmiş/süperpoze bir durumdan eigen-state/öz durumlardan birine doğru 'dalga fonksiyonu çökmesi' yoktur. Dalga fonksiyonunun kuantum sistemine karşılık gelen kısmı deterministik olarak eigen-state’lerden birine evrilir.

Bohm'un teorisindeki ölçüm sürecinin analizi, klasik fizikten temelde farklı özellikler göstermektedir. Bir gözlemlenebilir için ölçüm süreci dalga fonksiyonunu eigen-state’lerden birine dönüştürdüğünden, bir gözlemlenebilirin ölçümü gerçekte yalnızca gözlemlenen sisteme ait fiziksel bir özelliğin ölçümü değildir. "Bunun yerine, bir ‘gözlemlenebilir’in değeri yalnızca, gözlemlenen sistemin kendisine olduğu kadar ölçüm aygıtına da ait olan, tam olarak öngörülemeyen ve kontrol edilemeyen bir potansiyeli ölçer" (orijinalinde tırnak işareti var) (Bohm, 1952B, 183). Dolayısıyla, bir özelliğin önceden var olan değerinin pasif bir yansıması olarak ölçüm sürecinin klasik ideali gerçekleşmez.

IV. Vladimir Fock: Materyalist Çerçevenin Yeni Kuantum Özelliklerine Uyarlanması

Vladimir Fock (1898-1974) Sovyetler Birliği'nin tartışmasız en önde gelen teorik fizikçisiydi. Kuantum fiziğine 1920'lerin ortalarındaki başlangıcından itibaren özgün katkılarda bulunmuştur. Hartree-Fock yöntemi ve Fock uzayı yaygın kuantum fiziği kavramlarından ikisidir.

Fock, olasılık yorumunu ve ampirik gözlemlerde ölçüm aygıtının indirgenemez rolünü kabul eden Kopenhag yorumunun minimalist bir biçimini takip eder⁷. Fock'a göre Kuantum Fiziği, diyalektik materyalizm için kesin çıkarımlara sahip olacak şekilde klasik fizikten temelde farklıdır. Bunların tartışması yazılarında birçok yerde yer alır, belki de en kesin olanı 1957 tarihli Kuantum Fiziğinin Yorumlanması Üzerine makalesi ve 1971 tarihli Kuantum Fiziği ve Felsefi Sorunlar makalesidir ((Fock, V. A. 2005 (1957) ve Fock, V.A. 1971)). Kuantum fiziği tarafından ortaya atılan yeni fiziksel kavramlara verilen idealist ve pozitivist dönüşe karşı çıkar ve aslında bu kavramların çoğunu "diyalektiğin doğa bilimleri sorunlarına uygulanmasının parlak örnekleri" olarak görür (Fock, V. A. 2005 (1957), 556). Ayrıca, "hikâyeyi klasiklerden yapılan alıntıların hazır olduğu fikirlere indirgemeye çalışarak onlardan kurtulmanın imkânsız olduğunu" da vurgular (Fock, V. A. 2005 (1957), 542). Verdiği ders açıktır; kuantum fiziğinin felsefi sonuçlarını açıklamak için diyalektik materyalizmin yaratıcı bir şekilde geliştirilmesi gerekmektedir. Bohm ve Vigier tarafından önerilen teorileri klasik fiziğe çok yakın oldukları ve yeni fikirlerin itici gücünü kaçırdıkları için eleştirir. (Fock, V. A. 2005 (1957), 540).

Gözlem Araçlarına Görelilik

KF'ndeki radikal yeniliği takdir etmek için klasik fiziğin ayırt edici özelliklerini doğru bir şekilde karakterize etmek esastır. Fock, fiziksel özelliklerin klasik tanımlama tarzını mutlak ve kapsamlı olarak nitelendirmektedir (Fock, V. A, 1971, 297). Mutlak derken, bu özelliklerin ilke olarak, herhangi bir koşul ya da gözlem aracına atıfta bulunmaksızın kendi başlarına anlaşılabileceğini kastetmektedir. Tam bir betimleme için gereken tüm temel özellikler aynı anda gözlemlenebilir ve ilgili teorik işleme entegre edilebilir, bu da klasik betimlemeyi kapsamlı kılar. Klasik betimlemenin bu iki karakteri de soyutlamadır. Örneğin, bir gözlem aracı olarak bir referans çerçevesi, bir parçacığın hareket durumunu tanımlamak için gereklidir. Aynı hareketin tanımları farklı referans çerçevelerinde farklıdır. Serbestçe düşen bir cisim bir çerçevede düz bir çizgi yörüngesindeyken, başka bir çerçevede parabolik bir yörüngede görünür. Ancak farklı tanımlamalar, referans çerçeveleri arasındaki koordinat dönüşümleri ile ilişkilidir ve bu dönüşümler yalnızca bu çerçevelerin özelliklerine bağlıdır. Bu durum, farklı çerçevelerde farklı şekilde tanımlanan, ancak herhangi bir referans çerçevesinden bağımsız olan parçacığın kendinde hareketinin soyut kavramına yol açar.

KF'nde durum böyle değildir. "Işığın ve maddenin ikili, dalga-korpusküler (dalga-parçacık) doğası gibi temel fiziksel gerçekler, klasik tanımlama biçimlerinin mikro nesnelere uygulanamayacağı iddiası için ikna edici kanıtlar oluşturmaktadır" (Fock, V.A. 1971, 297-298). Temel denklemler E = hw ve p = hk, bölünemez enerji ve momentum paketlerini (yani parçacıkları) frekans ve dalga sayısı gibi dalga özelliklerine bağlar. Dolayısıyla, her iki özellik kümesi de mikro nesneye aittir. Bununla birlikte, bu iki özellik kümesi yalnızca birbirini dışlayan belirli gözlem koşulları altında ortaya çıkmaktadır. Gözlem altındaki fenomenin gözlem araçlarından bağımsızlığı artık mümkün değildir. "Mikro süreçleri (ve mikro nesneleri) gözlemleme olasılığı, olgunun kendisiyle yakından bağlantılı olabilecek belirli fiziksel koşulların varlığını varsayar" (Fock, V.A. 1971, 296). Herhangi bir mikro nesne teorisi, gözlem araçlarına görelilik gerekliliğiyle tutarlı olmak zorundadır.

Yukarıdaki genel iddiaların yanı sıra, KF'ndeki gözlem araçlarına görelilik, aslında mikro nesnelerin dalga fonksiyonları biçiminde nesnel bir tanımını sağlayan çok kesin bir formülasyonu gerektirir. Klasik tanımlama tarzı basitçe bir kenara atılamaz çünkü "nesnel bir tanımlama, temel olarak gözlemin yapılış şeklinden yaklaşık olarak bağımsız bir şey gerektirir ve bu sadece klasik fizikte kullanılan mutlak tanımlama tarzıdır" (Fock, V.A. 1971, 298). Gözlem araçları klasik soyutlamalar temelinde tanımlanmalıdır. Görünüşte çelişkili olan bu gereklilik, özellikleri yalnızca gözlem araçlarıyla ilişkili olarak ortaya çıkan nesnelerin nesnel bir tanımını elde etmek, mikro nesneler üzerindeki herhangi bir deneyin üç aşamaya bölünmesi yardımıyla gerçekleştirilir.

Herhangi bir deneyin ilk aşaması mikro-nesnelerin hazırlanmasıdır (örneğin monokromatik elektron akışı). İkincisi, çalışma kısmı, mikro nesnelerin tanımlanmış bir dış koşulla (örneğin bir kırınım deneyinde bir kristal) etkileşime girmesini içerir. Son bölümde deneyin sonucunun kaydedilmesi bir 'cihaz' yardımıyla gerçekleştirilir. Cihaz, bir tarafta mikro nesne ile etkileşime girebilen ve diğer tarafta bu etkileşimin sonuçlarını klasik bir şekilde gerekli doğrulukta sunabilen ve "bu nedenle başka gözlemsel araçlara ihtiyaç duymayan" teknik bir yapıdır (Fock, V. A. 2005 (1957), 532).

Bir mikro nesnenin bir cihazla etkileşimi, ölçüm cihazından bağımsız olan kuantum operatörleri tarafından tanımlanan kütle, yük, spin ve diğerleri gibi özellikleri ortaya çıkarır. Bu etkileşim ayrıca, sadece belirli ölçüm cihazlarının dış koşullarında ortaya çıkan korpusküler/parçacık veya dalgasal karakterle ilgili diğer özellikleri de ortaya çıkarır.

Dalga Fonksiyonunun Soyut Nesnelliği

Nesnenin bir başlangıç durumu verildiğinde, son kayıt kısmı konum, hız, enerji vb. gibi farklı özellikleri ölçmek için değiştirilebilir. Tüm bu özellikler son aşamada olasılık dağılımları olarak kaydedilir. Herhangi bir ölçümün sonucu, deneyin son aşamasına bağlı olmayan tek bir dalga fonksiyonundan parametrik olarak belirlenebilir. Dolayısıyla dalga fonksiyonu nesnenin durumunun nesnel bir tanımını sağlar.

Dalga fonksiyonunun nesnelliği, klasik teorik kavramlardan farklı olarak soyut bir karaktere sahiptir. Dalga fonksiyonu tarafından verilen durum, potansiyel olasılıkların bir durumudur. Mümkün olandan gerçek olana geçişin gerçekleştiği, henüz gerçekleşmemiş olan deneyin son aşamasındaki etkileşimlerin sonuçlarını gösterir. Bu sonuçlar benzersiz bir şekilde önceden belirlenmiş değildir ve yalnızca bir olasılık dağılımında ifade edilebilir. Buna karşılık klasik fizik, prensipte sonsuz kesinlikte tahmin edilebilen benzersiz bir olaylar dizisi varsayar. Dolayısıyla, mümkün olanın aynı zamanda gerçek olduğu ortaya çıkar, ikisi izomorfiktir. Bu, determinizmin Laplacian formuna ve bunun fiziğin tüm dallarına yayılmasına yol açmış, böylece "tek bilimsel olanmış gibi davranmaya başlamıştır" (Fock, V. A. 2005 (1957), 550). Ancak gerçek hayatta, potansiyel olarak mümkün olan ile bunun gerçekleşmesi arasındaki ayrım çok gerçektir. "Kuantum mekaniği, potansiyel olasılık ile onun gündelik yaşam tarafından dikte edilen gerçekleşmesi arasındaki farkın haklarını iade eder".

Olasılık mikro nesnelerin tanımlanmasında temel bir unsur olmakla birlikte, Fock fiziksel kökenine ilişkin bir ipucu da bırakmaktadır. "Bir dizi etkileşim, belirli bir olasılık dağılımına karşılık gelen bir istatistiğe yol açar" (Fock, V,A, 1971, 301). Ayrıca KF'ndeki olasılıkların parçacığın "kendisinin" davranışını değil, belirli bir türdeki cihaz üzerindeki etkisini karakterize ettiğini" okuyoruz (Fock, V. A. 2005 (1957), 551). Fock'un, deneyin üçüncü aşamasında meydana gelen ve yorumu KF'nin mevcut formülasyonuna yönelik başlıca saldırı hattı olan 'dalgacık indirgemesi' olarak adlandırılan açıklamasının, mikro-fizikteki nedensellik anlayışı ve bunun diyalektik materyalizm üzerindeki etkileri açısından doğrudan bir önemi vardır. Dalgacık indirgemesi dalga fonksiyonunun değişimini gerektirir. Bu, ölçümün gerçekleşmiş sonucunu ve dolayısıyla yeni dalga fonksiyonunu açıklayan olasılıklar alanındaki bir değişikliktir. Bir anda meydana gelir, ancak eylemin sonlu yayılma hızının nedensel ilkesini ihlal etmez, çünkü dalga fonksiyonu gerçek bir alan değildir ve "ani değişimi bir alanın değişimi gibi fiziksel bir süreç değildir" (Fock, V. A. 2005 (1957), 554). Bu, Fock için dalga fonksiyonunun bir mikro-nesnenin durumuna içkin potansiyel olasılıkların nesnel bir karakterizasyonu olduğunu, ancak kendisinin fiziksel olmadığını açıkça ortaya koymaktadır. Bununla birlikte, "fiziksel bir sürecin aslında bir deneyle ilgili olduğunu, ancak dalga fonksiyonunu olasılıklar meselesini yeniden formüle etme gerekliliği yoluyla dolaylı olarak etkilediğini" açıklığa kavuşturmaya da dikkat etmektedir.

Doğa bilimlerinde nedensellik ilkesinin genel anlamı, doğa yasalarının varlığı ve geçmişi etkilemenin imkânsızlığı ve eylemin yayılma hızının sonlu olması gibi uzay-zamansal özelliklerle ilgilidir. Dolayısıyla, Schrödinger denklemine göre bir mikro nesnenin potansiyel olasılıklarının zaman içindeki evrimi yasa benzeri bir olgudur. Sadece tekil olaylar dizisine izin veren Laplacian nedensellik kavramının aksine, KF'ndeki nedensellik, potansiyellerdeki yasaya bağlı değişiklikleri içerir. Durağan atomik durumların bozunması ve radyoaktivite gibi olgular bu tür yasalara örnektir.

KF'nin yorumlanmasına ilişkin tartışmalarda Fock Kopenhag yorumunun temellerini savunduğu için Bohr'un fikirlerine tepkisinin altını çizmek önemlidir. Bohr'un fikirlerini, özellikle de "bir nesnenin kuantum tanımının gözlemin (deneysel cihazın) klasik tanımıyla uyumlu olması gerektiği" fikrini, KF'ni yorumlamak için temel olarak görmektedir (Fock, V. A. 2005 (1957), 541-42). Ancak ona göre, cihazların rolünün abartılması, "soyutlamanın rolünün küçümsenmesi ve incelenen şeyin cihazların göstergelerinden ziyade mikro nesnelerin özellikleri olduğunun unutulması" suçlamalarına da yol açmaktadır. Kütle, yük, spin, enerji operatörü biçimleri ve etkileşim yasaları gibi özellikler kesinlikle nesneldir ve gözlem araçlarından soyutlanarak ele alınabilir. Bohr'un ölçüm sırasında 'kontrol edilemez etkileşim' iddiası kafa karıştırıcıdır çünkü Fock'a göre fiziksel bir etkileşim her zaman kontrol edilebilirdir. Bohr'un tamamlayıcılık ilkesini nedenselliğe karşı koyması da yanlış bulunmuştur, çünkü nedenselliği sadece deterministik Laplacian anlamında yorumlamaktadır. Bununla birlikte, kişisel konuşmalara dayanarak Fock, Bohr'un "konumunun, kuantum mekaniğinin temel sorunları hakkındaki makalelerinde göründüğünden çok daha materyalist olana yakın olduğunu" iddia eder (Fock, V. A. 2005 (1957), 542-543).

Fock'un diyalektik materyalizmin KF'nde karşılaşılan yeni fiziksel kavramlara uyum sağlaması konusundaki ısrarı, onun için daha ileri gelişmelerin KF'ni değiştirmeyeceği veya onunla çelişmeyeceği anlamına gelmemelidir. Fock'un bilimsel teorilere yaklaşımı indirgemeci değildir, hiçbir teori nihai teori olarak damgalanmaz ve diğer teoriler ondan türetilir. "Her teori, özellikle de kuantum mekaniği, tikel bir hakikattir" ((Fock, V. A. 2005 (1957), 555). Bununla birlikte, herhangi bir bilimsel kavramın tikelliği, onun reddedilmesi için bir gerekçe değildir.

V. Kuantum Arazisinde Diyalektik Materyalist Maceralar

Bohm, KF'nin ortodoks yorumundaki kesinsizlik ve pozitivist unsurları alternatif bir teori geliştirmesi için yeterince ciddi bulur. Öte yandan Fock, kuantum fiziğinin maddenin radikal biçimde yeni tür özelliklerini ortaya çıkardığını düşünür ve bunları yeniden formüle edilmiş bir diyalektik materyalizme dâhil etmenin savunucusudur. David Bohm'un biyografi yazarı Olivier Jr. Freire'ye göre, "20. yüzyılda Marksizmden bahsederken tekil bir Marksizm yerine çoğul Marksizmleri kullanmak daha iyi olacağından, bu tür farklı konumlar şaşırtıcı olmamalıdır" (Freire, Oliver Jr. 2019, 99). Bohm ve Fock arasındaki KF'ne ilişkin farkın çoğulluğun bir tezahürü olmadığını iddia ediyoruz. Her ikisi de Bölüm II'de tartışılan DM'nin temel unsurlarını paylaşıyor gibi görünmektedir. Aralarındaki farklılıklar, farklı vurgu noktalarından ve KF'nin fiziksel anlayışındaki boşluklar için önerdikleri çözümlerdeki veya çözüm ipuçlarındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır.

Nesnelliğin Materyalist Temelini Aramak

Materyalizm dünyanın nesnelliğini kabul eder. Ancak temel tezi, maddenin ideal olana önceliğidir. Dolayısıyla, Fock ve Bohm'un düşüncesindeki diyalektik materyalist unsurlar için anahtar olan yalnızca nesnellik değil, dünyanın nesnellik türüdür.

Onları tekrar tekrar gözlemlenen olguların arkasındaki maddi faktörleri tanımlarken ya da ararken buluyoruz. Bu mikro-nesnelerin fiziği için önemlidir, çünkü onların özelliklerini ancak diğer nesnelerin aracılığı ve soyut teorik kavramların eklemlenmesi yoluyla öğrenebiliyoruz. Teori ve deneyin insan eserleri temel yardımcılardır, kendi başlarına amaç değildirler. Ampirizm ve pozitivizm pratik ve teorik nesnellik sağladığını iddia eder. Ancak nesnellikleri aldatıcıdır. "Bilim insanının kendi pratiğini 'kendiliğinden' yansıttığı" (Althusser, L. 1990, 12) bu iki felsefe, maddenin özelliklerini keşfetmek için zayıf bir rehberdir.

Fock'un Bölüm IV'te tartışılan Bohr'un katkılarına ilişkin nitelemeleri bu konuda açıklayıcıdır. Bilgimiz gözlem araçlarına göreliliği hesaba katmak zorunda olsa da, aletlerdeki okumalar araştırmanın nesnesi değildir. Maddenin nesnel özellikleri öncelikli konudur. Kütle, enerji ya da spin, mikro-nesnelerin nesnel özellikleridir. Fock ayrıca dalga fonksiyonu, enerji operatörünün biçimleri ve etkileşim yasaları gibi soyut varlıkları, mikro nesnelerin özellikleriyle olan açık ilişkileri nedeniyle nesnel olarak kabul eder. Onun üç aşamadan oluşan deney analizi, bir mikro nesne ile bir kayıt cihazı arasındaki etkileşimde olasılıkların kökeninin kesin yerinin belirlenmesine yardımcı olur. Olasılıkların materyalist temellendirmesi, insan bilgisinin evrensel bir koşulu olarak neo-Kantçı genellemelerini engeller.

Bohm, doğru tahminler yapma ve sorunları çözme konusundaki kanıtlanmış siciline rağmen, mikro nesnelerin maddi gerçekliğinin tutarlı ve kesin bir resmini sunamadığı için ortodoks yorumu reddeder. İstatistiksel Yasanın Genel Problemi üzerine 1955 tarihli makalesinde, olasılığın bilgi eksikliği olarak görülen öznel tanımlarını reddeder. Olasılığın göreli frekanslar açısından görünüşte nesnel olan tanımı bile yeterince materyalist bulunmaz, çünkü göreli frekanslar da ilgili nesnelerin belirli özelliklerinden kaynaklanmalıdır. Onun için ilgili soru şudur: "Kartlar çekilmeden önce var olan hangi özelliklerden göreli frekansın yaklaşık tahmin edilebilirliği gelmektedir?" (Bohm, D., Schutzer, W. 1955, 1013)8 . İlginç bir şekilde, yukarıda tartışıldığı gibi, Fock da benzer şekilde bir kuantum deneyinin son aşamasındaki olasılık dağılımlarının kökeni olarak 'bir dizi etkileşime' işaret etmektedir. Hem Bohm hem de Fock, olasılığı belirlenmiş ilişkilerden tamamen bağımsız ya da belirli bir bilgi durumuna referans olarak görmek yerine, onu ilgili nesnelerin özellikleriyle ilişkilendirmeyi savunmaktadır.

Fock, en az iki örnekte, kendisinin sağladığı materyalist ipuçlarını mantıksal sonuçlarına kadar takip etmediği için suçlanabilir. Bohr'u ölçümler sırasında kontrolsüz etkileşim argümanının arkasına sığındığı için eleştirir, çünkü iddia ettiği gibi, bir etkileşim her zaman kontrol edilebilir. İkinci durumda, dalga fonksiyonunun anlık çöküşünün fiziksel bir alan olmadığı için yerel nedenselliği ihlal etmediğini savunurken, fiziksel bir sürecin dalga fonksiyonunu dolaylı olarak etkilediğini de açıklığa kavuşturur. Ölçüm sürecinin fiziği ve ortodoks yorumdaki dalga fonksiyonu çöküşünün fiziksel bağıntıları, KF'nin anlaşılmasındaki boşlukların her iki örneğidir. Ancak Fock bunları bu şekilde nitelendirmez ve yorumlarını sadece uyarı olarak bırakır.

Diyalektiğe Doğru

Laplacian determinizmi dünyanın nesnelliğini varsayar ve aynı zamanda atomları ve bunlar arasındaki kuvvetleri dünyanın temel kurucu unsurları olarak varsaydığı için materyalisttir. Ancak hem Bohm hem de Fock bunu reddeder. Reddettikleri kavramlar şunlardır: (i) şans ve zorunluluk arasındaki çelişkili ilişki, (ii) potansiyel olarak mümkün kavramı ve gözlem araçlarına görelilik, (iii) dalga fonksiyonu gibi soyut varlıkların önemi ve (iv) farklı analiz düzeylerinde maddenin özellikleri arasındaki indirgemeci olmayan ilişkiler. Her ikisi de bu kavramların çerçevesini az çok kabul etmekle birlikte, KF ile ilgili olarak farklı sonuçlara ulaşmaktadırlar.

'Potansiyel olarak mümkün' kavramı, bir mikro-sistemin durumunu gerçekleşen nihai deneysel sonuçtan ayırmak için kullanılır. Laplacian mekanizmin doğrusal nedensel modelinde sadece tek bir dünya mümkündür, var olan dünya. Belirli varlıklar, özellikler ve olaylar ya vardır ya da yoktur. Potansiyel olarak olası durumların belirlenmesi bu ikiliğe girmez. Bunları olasılık kavramı aracılığıyla niceliksel olarak ele alırız. Niteliksel olarak, potansiyel olasılıklara sahip durumlar, ara bağlantıların çeşitliliği ve karmaşıklığından ortaya çıkan her fiziksel süreç, olay veya varlık için bağlamın öneminin altını çizer. Bohm, Nedensellik ve Şans'ta dalgalanmaların kökenini çoklu ve bağımsız nedensel faktörlerin varlığında bulur ve KF'nin olasılıklarını kuantum altı faktörler açısından açıklamaya çalışır. Fock ise Bohr'u takip ederek ters yöne bakar ve mikro-nesnenin klasik bir aygıtla etkileşimini vurgular. Jüri hala kararını vermedi ve her iki önerinin de detaylarının anlaşılmaması mevcut bilgilerimizdeki boşlukları gösteriyor.

Bohm'un teorisindeki bir ölçüm sınıfının analizi, bu ölçümlerin sonuçlarının önceden var olan bir değeri ortaya çıkarmadığını, ancak ölçüm sürecindeki etkileşimlerden ortaya çıktığını göstermektedir. Dolayısıyla, Fock tarafından tartışılan sıradan KF durumunda olduğu gibi, gözlem araçlarına görelilik, sıradan kuantum fiziğinden çok farklı bir temele sahip olmasına rağmen Bohm'un teorisinin de bir özelliğidir. Gözlem araçlarına görelilik, nesnelerin 'kendinde' bilgisine ilişkin pozitivist bir soru işaretine kolayca dönüşebilir. Öte yandan, Fock tarafından tartışılan klasik fiziğin mutlaklaştırma ve kapsamlı tanımlama ilkeleri, klasik nesnelerin 'orada' var olduğunu ve süreçlerin 'kendinde' ilerlediğini ima eder. Laplacian mekanizmin dolayımsız determinizmi, kendisini bir nedensellik anlayışına kolayca ödünç verir ve sonra, Fock'un belirttiği gibi, onu tekeline alır. Benzer şekilde, 'dışarıdaki' nesnelerin ve 'kendinde' ilerleyen süreçlerin klasik doğası, nesnellik kavramının yerine geçebilir ve onu tekeline alabilir. Gözlem araçlarına görelilik ve nesnellik diyalektiği çelişkili bir birlik olarak detaylandırılmadıkça, bu ikisi dikotomik olarak düşünülür.

Fock'un kuantum deneylerini yapıbozuma uğratması, mikro nesneler hakkında bilgi edinme sürecinin iki momenti olarak göreli ve nesnel diyalektiğinin somut bir gerçekleşmesini ortaya koymaktadır. Dalga fonksiyonu deneyin son aşamasından önce mikro nesnenin durumunun nesnel bir tanımını sağlarken, olası potansiyellerinden biri son aşamanın özel koşullarıyla ilişkili olarak gerçekleşir. KF'ndeki görelilik momenti soyutlanamaz ve önemsiz hale getirilemez. Dolayısıyla, Fock'un okumasına göre, KF bu diyalektiği klasik fizikten daha eksiksiz bir şekilde gerçekleştirir.

Yukarıdaki IV. bölümde belirtildiği üzere Fock, Bohr'a bir deneyin son aşamasındaki ölçüm araçlarının klasik olarak tanımlanması gerektiğini açıkça ortaya koyduğu için itibar etmektedir. Ancak ikisi bunun için çok farklı nedenler sunmaktadır. Göreli ve nesnel olanın diyalektiği, kuantum deneylerindeki mikro-nesnelerin nesnelliğinin her zaman dolayımlı olduğunu ima eder. Ancak bu durum ölçüm aletleri için geçerli olamaz. Okumaları aracısız ve doğrudan erişilebilir olmalıdır. Dolayısıyla, nesnellikleri doğası gereği klasik olmak zorundadır. Bohr'un bu olguya getirdiği açıklama farklıdır. Bunu insanların iletişimsel söylemlerinin doğasıyla ilişkilendirir. Asistanı Aage Petersen'e göre Bohr, ölçüm aletlerinin tanımının her zaman sıradan bir dilde ve klasik fizik terminolojisinde verilmesi gerektiği fikrini desteklemek için "tamamen mantıksal bir argüman" sunmuştur. Petersen, Bohr'un "(B)iz deney kelimesiyle, başkalarına ne yaptığımızı ve ne öğrendiğimizi anlatabileceğimiz bir duruma atıfta bulunuyoruz" (Petersen, A. 1963, 12) şeklinde bir inanca sahip olduğunu ima eder.

KF'nin özellikle Fock tarafından vurgulanan önemli bir özelliği, dalga fonksiyonu ve kuantum mekaniksel operatörler gibi soyut varlıkların nesnel statüsüdür. Yine de bunlar maddi olarak gerçek değildir. Bunlar Platonik ideal gerçekler olarak mı düşünülmelidir?

Soyut varlıkların bilimlerdeki statüsü materyalizmdeki ideal sorununa girer. İlyenkov'un bu alandaki özgün katkıları çoğunlukla beşeri bilimler, eğitim ve ekonomi politik alanlarında uygulanmıştır. Joost Kircz, yakın tarihli bir makalesinde, "para, politik ekonomide İdeal değerin ölçüsüdür" düşüncesiyle benzer şekilde, İdeal değişimin ölçüsü olarak zaman kavramının beşeri bilimlerden fiziğe tersine bir aktarımını yapmıştır. (Kircz, J. 2023).

Bilimlerdeki soyut kavramlar doğaları gereği teorik olsalar ve gerçek somutun karşısında dursalar da nesneldirler. "Yalnızca insanın beyninde meydana gelen öznel psikolojik olgunun eşanlamlısı" değildirler (Ilynekov, E. 1982 (2017), 20). Örneğin bu, kapitalist toplumların ekonomi politiğinde soyut emeğin statüsüdür. Bir olgunun nesnel olarak soyutlanması, "oldukça özel bir yinelenen olguyu kendi içkin içeriği açısından ele almak, ... bu olgunun içinde var olduğu daha geniş gerçeklik alanının dış etkilerinin bütününe borçlu olduğu her şeyi göz ardı etmek" anlamına gelir (Ilynekov, E. 1982 (2017), 71-72). Bu işlemi Fock'un dalga fonksiyonu anlayışına tercüme ettiğimizde, bir mikro nesnenin gözlemlenmesi 'olgusunun' her zaman gözlem araçlarına ve koşullarına bağlı olduğunu fark ederiz. Öte yandan, bir mikro nesnenin nesnel özelliklerinin taşıyıcısı olarak dalga fonksiyonu, gözlem araçlarına göre göreliliğin etkin hale geldiği herhangi bir deneyin son aşamasından önce belirlenir. Dolayısıyla, dalga fonksiyonunun soyutluğu bu ikincisinin 'göz ardı edilmesinden' kaynaklanmaktadır.

Ayrıca Marx için 'soyut' teriminin "düşünme biçimleri ile nesnel gerçeklik arasındaki ilişkinin diyalektik yorumuyla, düşüncenin soyutlanmasının doğruluğunun bir ölçütü olarak pratik (nesneleri içeren duyusal faaliyet) görüşüyle .... bağlantılı olduğunu" okuyoruz (Ilynekov, E. 1982 (2017), 21). Fizik bilimleri söz konusu olduğunda, kuantum dalga fonksiyonu gibi soyut varlıklar, bilim insanlarının ampirik ve teorik pratiklerindeki konumları sayesinde hakikat kazanır.

Soyut varlıklar klasik fizikte de görülür, ancak bunların somut gerçekle olan ilişkileri genellikle KF'ndekinden farklıdır. Hiçbir gerçek gezegen yörüngesi kapalı bir Keplerian elipsi değildir⁹. Bununla birlikte, her ikisi de uzayda eğrilerdir ve ikincisi makul bir yaklaşım olarak kabul edilebilecek kadar gerçek yörüngelere yakındır. Dalga fonksiyonu gibi KF'nin teorik varlıkları, Fock'a göre bir mikro-sistemin verili durumunun doğasında var olan potansiyellere atıfta bulunur ve bu durumu yüksek bir soyutlama seviyesinden yansıtır. Biçim olarak yaklaşık olarak bile yakın sayılabilecek herhangi bir gerçek referanstan yoksundurlar. KF'deki yüksek soyutlamanın, Fock'un iddia ettiği gibi mikro-nesnelerin belirli benzersiz özelliklerinin bir tezahürü mü yoksa örneğin Bohm'un teorisinin realist ontolojisiyle düzelttiği bir hata mı olduğu hala açık bir sorudur.

KF'nde Teorik ve Ampirik Uygulamaların Yeni Yolları

Daha önce de belirtildiği gibi, Fock Bohr'u bir kuantum sistemi ile klasik ölçüm cihazı arasında 'kontrol edilemeyen etkileşim' gibi kafa karıştırıcı bir terminoloji kullandığı için eleştirir, çünkü her türlü etkileşim prensipte kontrol edilebilir. Teorik ve deneysel fizikteki son gelişmeler bu etkileşimin belirli şekillerde nasıl 'kontrol edilebileceğini' göstermektedir.

Rastgele sonuçları Born'un kurallarına göre yorumlanan geleneksel ölçüm prosedürü uzun süre mümkün olan tek ölçüm türü olarak kabul edilmiştir. Diğer yöntemlerin yanı sıra, 1993 yılında Y. Aharonov, J. Anandan ve L. Vaidman iki benzersiz özelliği olan alternatif bir 'koruyucu ölçüm' yöntemini açıkladılar (Aharonov, Y., et. al. 1993. ve Aharanov, Y., et. al. 1996). Prosedür, sistemin durumunu ölçüm sırasında değişmekten korur, bu nedenle dalga fonksiyonunun bir eigenstate’e 'çökmesi' söz konusu değildir. İkincisi, geleneksel ölçümlerin rastgele sonuçlarının aksine, ölçümün sonucu kesindir. Koruyucu bir ölçüm, çok sayıda ölçümden elde edilen istatistiksel belirlemenin aksine, verilen durumdaki gözlemlenebilirin beklenti değerini tek bir ölçümde verir.

Uygulamada koruyucu ölçümün gerçekleştirilmesi için iki yöntem önerilmiştir. Yöntemlerden biri, bir ölçüm sırasında durumu sabit tutmak için yavaşça değişen adyabatik bir potansiyel kullanır. Diğeri ise Schrödinger denklemi tarafından belirlenen bir durumun evrimini hızlı ölçümlerle yavaşlatmak anlamına gelen kuantum Zeno etkisini kullanır. Koruyucu ölçümler laboratuvarda gerçekleştirilmiştir (Rebufello, E. et.al. 2021). Bunlar, KF'nin ortodoks yorumunda basitçe verili olarak kabul edilen bir sürece aktif bir müdahale anlamına gelir. Bu türden daha fazla prosedürün keşfedilmesi, KF'nin geleneksel yorumunda dalga fonksiyonunun çöküşü olarak gevşek bir şekilde tanımlanan süreçlerin fiziksel içeriğini netleştirecektir.

VI. Sonuç: KF'nin Aynasında DM

Diyalektik materyalizm, bilimlerle ikili bir ilişki olduğunu iddia eder. Bilimsel gelişmelerin, maddenin en genel özelliklerinin diyalektik materyalist karakterizasyonunun kanıtı olduğuna inanılır. Öte yandan, diyalektik materyalizmin savunucuları, bunun bilimlerdeki gelişmelerin en tutarlı anlayışı olduğunu ve bunun takdir edilmemesinin bazen bilim insanlarını idealizme veya pozitivizme sürüklediğini de iddia ederler. Dolayısıyla, bir bilimin diyalektik materyalist okumaları görünüşte zıt sonuçlara ulaştığında, bu ya bir polemik anı (her iki tarafın da diğerinin yanlış olduğunu düşündüğü) ya da benzer fikirlere dayanan bağlamsal olarak farklı yorumların bir örneği olabilir.

Bohm ve Fock'un görünüşte birbirine zıt olan KF yorumlarının, gerçekliğin fiziksel resminin çözülmemiş birçok soruyu barındırdığı tamamlanmamış bir bilimin diyalektik materyalist yaklaşımları olarak anlaşılması gerektiğini savunduk. Dalga fonksiyonu gibi teorik varlıkların ontolojik statüsü, ölçüm sürecinin fiziği ve yerel olmayan korelasyonlar KF'nin az anlaşılmış yönlerinden bazılarıdır. Fock'un ve Bohm'un KF yorumları arasındaki anlaşmazlığın önemli bir kısmı, bu çözülmemiş konularla uzlaşma çabalarından kaynaklanmaktadır.

Doğa bilimleri üzerine, örneğin Engels, Lenin ya da Buharin'in yazılarında sıkça rastlanan diyalektik materyalist yorumlar, hâlihazırda bilinen olguların ve sorunsuz teorilerin yorumlarıdır. Öte yandan Kapital'in teorik bölümleri, Marx'ın ekonomi politiğin çözülmemiş sorunlarıyla boğuşurken edindiği diyalektik materyalist iç görüleri eylem halinde gösterir. Yukarıda tartışılan Bohm ve Fock'un çalışmaları bu ikinci kategoriye girer. Bohm'un hem deterministik hem de istatistiksel yasalar üreten çoklu nedensel belirlenimler üzerine spekülasyonu, Fock'un gözlem araçlarının indirgenemez etkisine rağmen nesnel bilginin nasıl elde edildiğini açıklamak için KF'ndeki deneyleri üç aşamaya ayırması ve soyut bir dalga fonksiyonunun nesnel karakterini anlaması, kuantum fiziğinin bilinen boşluklarına yönelik araştırmalardır. Bunların bilimsel ayrıntıları ve içerikleri, DM'nin şans ve zorunluluk, göreli ve nesnel, soyut ve somut diyalektiği gibi temalarının dağarcığını zenginleştirmektedir.

Bohm ve Fock'un KF'ni anlamak için DM'in kesin çıkarımları konusunda anlaşmazlığa düşmeleri, bilimlerdeki gelişmelerle uyumlu kalması için DM'in temel bir gerekliliğini ortaya koymaktadır. Diyalektik materyalist çerçeve, bu tür anlaşmazlıkların gelişebilmesi için yeterince geniş kalmalıdır. Bohm'un düşündüğü ya da Lenin'in meşhur iddiasında olduğu gibi doğa gerçekten de niteliksel olarak sonsuzsa¹⁰, o zaman daha ileri bilimsel araştırmaların maddenin beklenmedik birçok özelliğini ortaya çıkaracağı açıktır. Bu da maddenin en genel özellikleri ve en genel gelişim yasaları kavramlarının, eğer bunlar maddenin özelliklerine ilişkin her yeni temel keşif tarafından elden geçirilmeyecekse, maddenin özellikleriyle yeterince uyumlu olması gerektiği anlamına gelir. Maddenin herhangi bir yeni özelliğinin diyalektik materyalist çerçeveye dâhil edilmesi, hâlihazırda anlaşılmış olan özellikler arasında yeni ilişkiler kurulmasını gerektirir. DM bu gerekliliği yerine getirmek için sürekli gelişim halinde olan bir bilgi sistemi olarak kalmalıdır.

Yaklaşık yüz yıllık aktif araştırmaya rağmen, kuantum fiziği açık bir bilim olmaya devam etmektedir. Yeni uygulamalar, deneysel teknikler ve temellerine ilişkin teorik araştırmalar halen devam etmektedir. Bu, insanların normalde uğraştığı nesnelerle başa çıkmak için geliştirilen düşünce biçimleri ve fiziksel sezgiler tarafından kolayca kavranamayan mikrofiziksel özelliklerin karmaşıklığının bir sonucudur. Diyalektik materyalizmin temel kavrayışlarından biri, bu düşünce ve sezgi biçimlerinin insan 'doğasının' sabit bir karakteri olmadığı, maddenin daha derin katmanlarıyla ilgilenen insan pratiği alanıyla birlikte evrimleştiğidir. İnsan bilgisinin nihai bir biçimi ve içeriği yoktur. Fock ve Bohm'un kuantum fiziğine ilişkin görünüşte çelişkili diyalektik materyalist bakış açıları, yalnızca KF’nin tamamlanmamış karakterinin değil, aynı zamanda diyalektik materyalizmin de tamamlanmamış karakterinin bir işaretidir.

Teşekkür

Makalenin orijinal taslağı hakkındaki yorum ve önerileri makalenin hem içeriğini hem de dilini geliştirmede son derece yardımcı olan makalenin hakemlerine özel olarak teşekkür ederiz. Bu makale üzerindeki çalışmalar, Zakir Hussain Eğitim Çalışmaları Merkezi, JNU, Yeni Delhi'de sabbatical izni sırasında yapılmıştır. Yazar, merkezden Prof. Dhruv Raina'ya misafirperverliği ve saatlerce süren tartışmalar için teşekkür eder. Bu çalışmanın daha önceki bir taslağı Prof. Raina'nın grup seminerinde tartışılmıştır.

Notlar

(1) Loren R Graham, Sovyet fizikçilerin KF konusundaki farklı tutumlarını ve 1960'ların ortalarına kadar aralarındaki tartışmaları kapsamlı bir şekilde anlatmaktadır (Graham, Loren R. 1966).

(2) Anja Skaar Jacobsen (Jacobsen, A. S. (2007)), Rosenfeld'in Bohm'un teorisine yönelik şiddetli saldırısının bağlamına ilişkin ayrıntılar sunmaktadır.

(3) Von-Neumann'ın 1933 yılında türettiği orijinal 'gizli değişken yok' teoremi, herhangi bir gizli değişkene sahip bir teorinin Kuantum Mekaniğinin gözlemlenen olasılık hesabıyla tutarsız olduğunu göstermeye çalışmıştır. von-Neumann'ın ispatının tutarsız olduğu 1935 yılında Grete Herman tarafından bir felsefe dergisinde yayınlanan bir makalede gösterilmiştir. Bohm'un 1952'de geliştirdiği, 'gizli değişkenler' kullanan ve parçacık dinamikleri için standart Kuantum Mekaniği ile aynı tahminleri yapan teorisi, von Neumann'ın teoreminin pratik bir çürütülmesiydi. Bohm ayrıca 1952 tarihli makalelerinde ve Nedensellik ve Şans kitabında von Neumann'ın varsayımlarının başarısızlığına dair argümanlar sunar (Bohm, D, 1952 A ve B ve Bohm, D. 1984 [1957], 65-66). Herman ve Bohm'un eleştirileri, aktif fizikçiler arasında pozitivizmin hegemonyası nedeniyle çok az takdir gördü. Von-Neumann teoreminin büyüsü, 1966'da ispatının ardındaki önemli bir varsayımın yanlış olduğunu gösteren John Bell'in çalışmasıyla bozuldu (Bell, J.S. 1966). Son 'gizli değişken yok' teoremleri, bu tür değişkenlerin imkânsızlığını yalnızca belirli bir dinamik değişken sınıfı için kanıtlamaktadır. Bunlar tüm gizli değişkenleri iptal etmez.

(4) Peter Holland (Holland, Peter R 1995, Bölüm 8) ve Travis Norsen (Norsen, T, 2017, Bölüm 7). (2017) deBroglie-Bohm teorisindeki ölçüm sürecine mükemmel girişler sağlamaktadır.

(5) Argüman, bir EPR düzeneğinde birbirinden uzak gözlemcilerin ölçüm sonuçları arasındaki mükemmel korelasyonlarla başlar. Kuantum mekaniğinin dalga fonksiyonu formalizmi gözlemleri öngörür, ancak bu 'uzaktan etki' olgusunun nasıl ortaya çıktığına dair bir açıklama getirmez. Yerel olarak deterministik bir 'gizli değişken' teorisi mükemmel korelasyonları açıklayabilir. Dolayısıyla, yerel gizli değişken teorisi yerel nedensellik gerekliliğinden çıkarılır. Bununla birlikte, bu teori aynı zamanda Kuantum Mekaniği'nin öngörüsünden farklı olduğu ortaya çıkan başka bir korelasyon kümesi için değerler öngörmektedir. Deneyler, bu diğer korelasyon kümesi için Kuantum Mekaniği tahminini doğrulamaktadır. Bu nedenle, herhangi bir yerel gizli değişken teorisi imkânsızdır. Böyle bir teori, EPR düzeneğinde mükemmel korelasyonların 'uzaktan eylemini' önlemenin tek yolu olduğundan, bu korelasyonlar biçimindeki doğa yerel olmayan bir olgudur.

(6) Teorinin temelleri 1927 yılında deBroglie tarafından geliştirilen pilot-dalga teorisiyle aynıdır. deBroglie, Pauli'nin işaret ettiği çözülemez gibi görünen sorunlar nedeniyle teorisi üzerinde çalışmayı bırakmıştı. Bohm, teorinin temel varsayımlarını ölçüm sürecine uygulayarak Pauli'nin itirazlarına karşı bir çözüm bulmuştur.

(7) Loren Graham (Graham L.R. 1966) tarafından belirtildiği üzere, bu aynı zamanda N R Hanson (Hanson, N.R. 1959) tarafından Kopenhag yorumunun 'temel anlamı' olarak adlandırılmıştır.

(8) Gözlemlenen davranışı nesnelerin özellikleri açısından açıklayan materyalist teze benzer bir bağlılık, Einstein, Podolsky ve Rosen'in makalelerinde (Einstein A., et. al. 1935) kullandıkları gerçeklik kriterinin Peter Holland tarafından eleştirilmesinde de görülmektedir (Holland, Peter R. 1995, 464). Söz konusu yazarlar, fiziksel gerçekliğin bir unsurunun varlığını aşağıdaki koşulla tanımlamaktadır. "Eğer bir sistemi hiçbir şekilde bozmadan, bir fiziksel büyüklüğün değerini kesin olarak (yani birliğe eşit olasılıkla) tahmin edebiliyorsak, o zaman bu fiziksel büyüklüğe karşılık gelen bir fiziksel gerçeklik unsuru vardır." Holland, 'gerçekliğin bir unsuru' gibi temel bir şeyin 'ölçüm' gibi üst düzey bir kavramla tanımlanmasını' garip bulmaktadır. "(S)adece ikincisi birincisinin bir fonksiyonu olmalıdır". Bu örnek aynı zamanda materyalizmin çalışan bilim insanlarının ortak felsefesi olmadığını ve pozitivizmin çok daha geniş ve derin bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir.

(9) Eliptik hareket, Newton'un yerçekimi yasası altında iki cisim hareketinin bir çözümüdür. Gerçek gezegen yörüngeleri, diğer gezegenlerin etkisi, gelgit kuvvetlerinden kaynaklanan enerji kaybı ve genel görelilik etkileri nedeniyle elips değildir.

(10) "Elektron atom kadar tükenmezdir, doğa sonsuzdur ama sonsuzca vardır." (Lenin, V.I. 1977, 243).

Referanslar

Aharanov, Y., Anandan, J., Vaidman, L. 1993. "Dalga Fonksiyonunun Anlamı", Physical Review A, 47: 4616-4626.

Aharanov, Y., Anandan, J., Vaidman, L. 1996. "Koruyucu Ölçümün Anlamı.", Foundation of Physics 26(1): 117-126.

Althusser. L. 1990. Philosophy and the Spontaneous Philosophy of the Scientists and Other Essays. Londra, Verso

Aspect A., Dalibard J., Roger G. 1982B. "Bell Eşitsizliklerinin Zamanla Değişen Analizörler Kullanılarak Deneysel Testi." Physical Review Letters, 49:1804-1807.

Aspect A., Grangier P., Roger G. 1982A. "Einstein-Podolsky-Rosen-Bohm Gedanken Deneyinin Deneysel Gerçekleştirilmesi: Bell Eşitsizliklerinin Yeni Bir İhlali." Physical Review Letters 49: 91-94.

Bacciagaluppi, G., ve A. Valentini. 2009. Kuantum Teorisi Kavşak Noktasında: 1927 Solvay Konferansını Yeniden Düşünmek. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları.

Bell, J. S. 1966. "Qunatum Mekaniğindeki Gizli Değişkenler Üzerine." Modern Fizik İncelemeleri 38: 447-452. (Bell, J. S. (2004) içinde Bölüm 1 olarak yeniden basılmıştır)

Bell, J. S. 1966. "Qunatum Mekaniğindeki Gizli Değişkenler Üzerine." Modern Fizik İncelemeleri 38: 447-452. (Bell, J. S. (2004) içinde Bölüm 1 olarak yeniden basılmıştır)

Bell, J. S. 1990. "Ölçüme Karşı." Fizik Dünyası 3:33-40

Bell, J. S. 2004 (1990). "La nouvelle cuisine." Kuantum Fiziğinde Konuşulabilir ve Konuşulamaz içinde. Collected Papers on Quantum Philosophy, 2 nd edn with and introduction by Alain Aspect. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları. İlk olarak Bilim ve Teknoloji Arasında, Andries Sarlemijn ve Peter Kroes tarafından derlenmiştir. 97-115. Amsterdam: North Holland.

Bell, J.S. (2004). Kuantum Fiziğinde Konuşulabilir ve Konuşulamaz. Collected Papers on Quantum Philosophy, 2 nd edn with and introduction by Alain Aspect. Cambridge: Cambridge Üniversitesi Yayınları.

Bell, J.S. 1964. "Einstein Podolsky Rose Paradoksu Üzerine." Fizik1: 195-200

Bohm, D. 1952A. "Kuantum Teorisinin "Gizli" Değişkenler Açısından Önerilen Bir Yorumu I." Physics Review 85: 166-179.

Bohm, D. 1952B. "Kuantum Teorisinin "Gizli" Değişkenler Açısından Önerilen Bir Yorumu II." Physics Review 85: 180-193.

Bohm, D. 1984 [1957]. Modern Fizikte Nedensellik ve Şans Londra: Routledge and Kegan Paul. (Sayfa numarası referansları Taylor and Francis e-Library, 2005'te yayınlanan e-edisyona aittir)

Bohm, D., Schutzer, W. 1955. 'Fizikte genel istatistiksel problem ve olasılık teorisi." Il Nuovo Cimento Serisi 10 2: 1004-1047

Bohm, David. 1980. Bütünlük ve içkin düzen. Londra: Routledge & Kegan Paul.

Chalmers, Mathew. 2022. "CERN, 2022 Nobel Fizik Ödülü'nü kazananları kutluyor." Erişim tarihi 8 Mayıs, 2023. https://home.cern/news/news/knowledge-sharing/cerncongratulates-winners-2022-nobel-prize-physics

Clauser, J. F., et.al. 1969, Proposed Experiment to Test Local Hidden-Variable Theories, Physical Review Letter, 23(15): 880-884.

Cross, Andrew. 1991. "Fizikte Kriz: Diyalektik Materyalizm ve Kuantum Teorisi." Social Studies of Science21: 735-759.

de Witt, B.S. ve Graham, N. 1973. Kuantum Mekaniğinin Çoklu Dünyalar Yorumu. Princeton: Princeton Üniversitesi Yayınları

Einstein A., et. al. 1935. "Gerçekliğin Kuantum Mekaniksel Tanımı Tam Olabilir mi?" Physics Review 47: 777-780.

Engels, F. 1946. Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu. Moskova, Progress Publishers. Sayfa numarası referansları Eleanor'un https://www.marxists.org/archive/marx/works/1886/ludwigfeuerbach/ adresinde bulunan E-Kitap versiyonuna aittir.

Engels, F. 1947. Anti During. Herr Eugen Duhring'in Bilimde Devrimi, Moskova, Progress Publishers. https://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/anti_duhring.pdf adresinde mevcuttur.

Engels, F. 1954. Doğanın Diyalektiği. Moskova, Progress Publishers.

Fock, V. A. 1971. "Kuantum Fiziği ve Felsefi Sorunlar." Fiziğin Temelleri 1(4): 293-306.

Fock, V. A. 2005 (1936), "The Fundamental Significance of Methods in Theoretical Physics." in Selected Works: Kuantum Mekaniği ve Kuantum Alan Teorisi. Düzenleyenler: Faddeev, L.D., Khalfin, L.A., Komarov, I.V. 382-395, Boca Raton: Chapman and Hall/CRC. Orijinal Rusça: UpsekhiFizicheskikhNauk 16, N 8, 1070.

Fock, V. A. 2005 (1957), "On the Interpretation of Quantum Mechanics." in Selected Works: Kuantum Mekaniği ve Kuantum Alan Teorisi. Düzenleyenler: Faddeev, L.D., Khalfin, L.A., Komarov, I.V. 526-556, Boca Raton: Chapman and Hall/CRC. Orijinal Rusça: UpsekhiFizicheskikhNauk 52, N 4, 461.

Fock, V.A. 1966. "Kuantum Mekaniği ve Diyalektik Materyalizm: Yorumlar." Slavic Review, 25(3): 411-413.

Freire, Oliver Jr. 2019. David Bohm: Kuantum Dünyasını Anlamaya Adanmış Bir Yaşam. İsviçre: Springer Biyografileri https://doi.org/10.1007/978-3-030-22715-9

Ghirardi, G.C., Rimini, A. ve Weber, T. 1986. "Mikroskobik ve Makroskobik Sistemler için Birleşik Dinamik." Physics Review D 34: 470-491 https://doi.org/10.1103/PhysRevD.34.470

Graham, Loren R. 1966. "Kuantum Mekaniği ve Diyalektik Materyalizm." Slavic Review 25(3): 381-410.

Hanson, N.R. 1959. "Kopenhag Yorumunu Eleştirenler İçin Beş Uyarı." Philosophy of Science, 26: 325-337.

Holland, Peter R. 1995. Hareketin Kuantum Teorisi: An Account of the de-Broglie Bohm Causal Interpretation of Quantum Mechanics. Cambridge, Cambridge Üniversitesi Yayınları.

Ilyenkov, E. V. 2008. Diyalektik Mantık Tarihi ve Teorisi Üzerine Denemeler. Yeni Delhi, Aakar Books.

Ilynekov, E. V. 2009. İnsan Faaliyetlerinde İdeal. Pacifica: Marksistler İnternet Arşivi https://www.marxists.org/admin/books/activity-theory/ilyenkov/ideal-activity.pdf

Jacobsen, A. S. 2007. "Leon Rosenfeld'in Marksist Tamamlayıcılık Savunusu." Fiziksel ve Biyolojik Bilimlerde Tarihsel Çalışmalar 37: 3-34.

Jammer, M. 1974. Kuantum Mekaniği Felsefesi: Tarihsel Perspektifte Kuantum Mekaniği Yorumları. New York: John Wiley & Sons

Kircz, J. 2023. "Zaman = Para: Fiziğe Uygulanan İdeal Kavramı." Marksizm ve Bilimler 2(1): 1-52.

Kochen, S ve Specker E. P. 1967. "Kuantum Mekaniğinde Gizli Değişkenler Sorunu." Matematik ve Mekanik Dergisi 17:59-87.

Leifer, Mathew Saul. 2014. Kuantum Durumu Gerçek mi? Psi Ontoloji Teoremlerinin Genişletilmiş Bir İncelemesi." Quanta 3: 67-155 https://doi.org/10.12743/quanta.v3i1.22

Lenin V. I. 1977. Materyalizm ve Ampirio-Kritisizm: Gerici Bir Felsefe Üzerine Eleştirel Yorumlar. Moskova: Progress Publishers. Lenin Toplu Eserler. 1972. Cilt 14: 17- 362. Moskova: Progress Publishers https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1908/mec/#fwV14E011

Marx, K. 1973. Grundrisse. Londra: Penguin Books in association with New Left Review. Sayfa referans numaraları Dave Allinson tarafından 2015'te çevrilen EKitap'a aittir. https://www.marxists.org/archive/marx/works/1857/grundrisse/index.htm adresinde mevcuttur.

Maudlin T. 2011. Kuantum Yerel Olmama ve Görelilik: Modern Fiziğin Metafiziksel Öngörüleri. Üçüncü Baskı. Batı Sussex: Wiley Blackwell.

Norsen, T. 2017. Kuantum Mekaniğinin Temelleri: Kuantum Teorisinin Fiziksel Anlamının Keşfi. İsviçre: Springer.

Petersen, A. 1963. "Niels Bohr'un Felsefesi." Bulletin of the Atomic Scientists 19:7, 8- 14. http://dx.doi.org/10.1080/00963402.1963.11454520

Rebufello, E. et.al. 2021. "Koruyucu Ölçüm - Yeni Bir Kuantum Ölçüm Paradigması: İlk Gerçekleştirmenin Ayrıntılı Açıklaması." Uygulamalı Bilimler 11: 4260-4274. https://doi.org/10.3390/app11094260

Rosenfeld, L. 1953. 'Strife about complementarity' Science Progress 163,393-410 (1953). Cohen, R.S., Stachel, J.J. (eds) (1979) Selected Papers of Léon Rosenfeld içinde bulunabilir. Boston Studies in the Philosophy of Science, cilt 21. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-009-9349-5_31

Schrodinger, E. (1926). "QuantizierungalsEigenwertproblem (VierteMitteilung)". Annalen der Physik81, 109-139. İngilizce çevirisi: Propervalue problemi olarak niceleme. Bölüm IV. Schrodinger (1928), s. 102-123'te yeniden basılmıştır.

Schrodinger, E. (1928) Collected Papers on Wave Mechanics. Londra: Blackie and Son Ltd

Spinoza, B. 1961. Descartes Felsefesinin İlkeleri. La Salle, Illinois. https://archive.org/details/principlesdescar00spin/page/170/mode/2up adresinden edinilebilir.

Wigner, E. 1995. "Remarks on the Mind-Body Question" in Mehra, J. (ed) Philosophical Reflections and Syntheses. 247-260. Berlin: Springer-Verlag.