Ekonomi Politik Sözlüğü: Özet

Bu yazı, Alaattin Bilgi tarafından derlenen "Marx • Engels Ekonomi Politik Sözlüğü" başlıklı kaynaktan alınan bilgilerle, Marx ve Engels'in ekonomi politik alanındaki ana temalarını, önemli fikirlerini ve olguları incelemektedir. Sözlük, bu iki devrimci düşünürün başta "Das Kapital" olmak üzere, "Anti-Dühring", "İngiltere'de Emekçi Sınıfların Durumu" gibi yapıtlarında kullandıkları terim ve kavramları ele almaktadır. Sözlüğün temel amacı, Marx ve Engels'in eserlerinin daha kolay ve doğru anlaşılmasına yardımcı olmaktır.

Ana Temalar ve Önemli Fikirler/Olgular:

1. Kapitalist Üretim Tarzının Temelleri ve Sömürü Mekanizması:

Marx ve Engels'in ekonomi politiğinin merkezinde kapitalist üretim tarzının eleştirel analizi yer alır. Bu analiz, sömürünün nasıl işlediğini ve bu sistemin temel çelişkilerini ortaya koyar.

• Meta ve Değer Teorisi: Kapitalist toplumların serveti, "muazzam bir meta birikimi" olarak kendini gösterir. Meta, insan ihtiyacını karşılayan ve değişim için üretilen bir nesnedir. Her meta hem kullanım-değeri (ihtiyaç giderme özelliği) hem de değişim-değeri (başka metalarla değiştirilebilme özelliği) taşır. Metaların değeri, "üretiminde harcanan toplumsal bakımdan gerekli emek zamanı ya da miktarıdır." (Kapital I, s. 54). Marx, bu değeri belirleyen tek şeyin "metaların üretiminde harcanan toplumsal bakımdan gerekli emek miktarıdır" diyerek, klasik burjuva iktisatçıların eksik bıraktığı noktayı tamamlar ve kâr, rant, faiz gibi olguların kökenine, yani artı-değere ulaşır.
• Emek-Gücü ve Artı-Değer: Kapitalist, piyasadan "emek-gücü" satın alır. Emek-gücü, "insanoğlunda var olan ve herhangi bir kullanım-değeri üretirken harcadığı zihinsel ya da fiziksel yetilerin toplamı"dır (Kapital I, s. 183). Emek-gücünün özelliği, "varlığının ve yeniden üretiminin devamı için gerekli olandan daha fazla bir değer üretme yetisine sahip bulunmasıdır." İşçi, emek-gücünün değeri karşılığında belirli bir süre çalışır (gerekli-emek zamanı), ancak kapitalist için bunun üzerinde "artı-emek" harcayarak "artı-değer" üretir (Kapital I, s. 232). "Artı-değer üretimi, kapitalizmin temel ekonomik yasasıdır."
• Sermaye ve Sermaye Birikimi: Sermaye, değerin kendisini genişlettiği bir süreçtir. Para, dolaşımını P - M - P' (Para - Meta - Daha Fazla Para) formülüyle tamamladığında sermayeye dönüşür (Kapital I, s. 164). "Artı-değerin sermaye olarak kullanılmasına, tekrar sermayeye dönüştürülmesine, sermaye birikimi" denir (Kapital I, s. 595). Sermaye birikimi, kapitalist sistemin vazgeçilmez bir koşuludur ve sürekli olarak işçi sınıfını ücrete bağımlı bir sınıf haline getirerek kendi genişlemesini sağlar.
• Değişmeyen ve Değişen Sermaye: Marx, sermayeyi "değişmeyen sermaye" (üretim araçları, hammaddeler) ve "değişen sermaye" (emek-gücüne yatırılan kısım) olarak ikiye ayırarak sömürünün derecesini nicel olarak belirlemeyi kolaylaştırır. Yaratılan yeni değerin tek kaynağı canlı emektir (değişen sermaye).
• Kâr ve Kâr Oranı: Kâr, "artı-değerin dönüşmüş biçimi"dir. Kâr oranı, "artı-değerin, yatırılan toplam sermayeye oranıdır" ve kapitalist üretimin itici gücüdür. Marx, İngiliz sendikacı T.J. Dunning'den alıntı yaparak kâr hırsının sınır tanımadığını vurgular: "Sermaye... %300 kar ile, sahibini astırma olasılığı olsa bile işlemeyeceği cinayet, atılmayacağı tehlike yoktur." (Kapital I, s. 779, dipnot 67).

2. Kapitalizmin Çelişkileri ve Bunalımlar:

Kapitalist üretim tarzı, kendi içinde barındırdığı çelişkilerle doludur ve bu çelişkiler ekonomik bunalımlara yol açar.

• Kapitalist Üretim Anarşisi: Meta üreten toplumda üreticiler, toplumsal gereksinimleri saptamadan üretim yaparlar. Bu durum, piyasa rekabeti ve üretim araçlarının özel mülkiyetinin kaçınılmaz bir sonucudur. "Üretici, pazara kendi malından ne kadar geleceğini, o maldan ne kadar gerekeceğini bilmediği gibi, pazarda gerçek bir gereksinmeyle karşılaşıp karşılaşmayacağını, giderlerini kurtarıp kurtarmayacağını, malının satılıp satılmayacağını bile bilmez. Toplumsal üretim anarşisinin egemenliğidir bu." (Anti-Dühring, s. 431).
• Bunalım Teorisi: Üretimin toplumsal niteliği ile ürünlerin kapitalist temellükü arasındaki çelişki, ekonomik bunalımlarda patlama noktasına gelir. Aşırı üretim, pazarların tıkanması, işsizlik ve yığılan mallar bu bunalımların göstergeleridir. Engels, 1825'ten itibaren her on yılda bir yaşanan bu büyük bunalımlara işaret eder.
• Kâr Oranının Düşme Eğilimi: Kapitalist üretimin gelişmesiyle, değişen sermayenin toplam sermayeye oranı azalır, bu da "kâr oranının düşme eğilimi"ne yol açar. Bu durum, kapitalist üretim tarzındaki temel çelişkinin bir ifadesidir ve kapitalizmin sınırlarını belirler.

3. İşçi Sınıfının Durumu ve Mücadeleleri:

Kapitalist üretim tarzı, işçi sınıfı üzerinde ağır sonuçlar doğurur ve sınıf mücadelesini kaçınılmaz kılar.

• Artı-Nüfus (Yedek Sanayi Ordusu): Kapitalist birikim, emekçi nüfusun bir kısmını "nispi artı-nüfus" ya da "yedek sanayi ordusu" haline getirir (Kapital I, s. 646-649). Bu, kapitalist birikimin zorunlu bir ürünü olduğu gibi, aynı zamanda kapitalist birikimin kaldıracıdır.
• Çocuk ve Kadın Emeğinin Sömürüsü: Sanayi devrimi sırasında özellikle kadın ve çocuk emeği, acımasızca sömürülen bir meta haline gelmiştir. Çocukların Çalıştırılması Komisyonu raporlarından alıntılar, bu sömürünün çarpıcı örneklerini gözler önüne serer: "Dokuz-on yaşındaki çocuklar, sabahın ikisinde, üçünde ya da dördünde çul yataklarından zorla kaldırılmakta, bir dilim ekmek için gece saat ona, on bire, on ikiye kadar çalışmaktadır."
• Fabrika Yasaları ve İşgünü Mücadeleleri: İşçi sınıfı, işgününün sınırlandırılması ve çalışma koşullarının iyileştirilmesi için büyük mücadeleler vermiştir. "On Saat Tasarısı" bu mücadelelerin önemli bir kazanımıdır. Marx, bu yasaların "sınıfların uzun savaşımı"nın sonucu olduğunu belirtir (Kapital I, s. 296).
• Çartist Hareket: 19. yüzyıl İngiltere'sinde işçi sınıfının politik alanda da ağırlığını duyurmak amacıyla ortaya çıkan bu hareket, genel oy hakkı, parlamento üyelerine ödenek gibi temel demokratik taleplerde bulunmuştur. Engels, bu taleplerin "bütün zararsız görünümüne rağmen Kraliçe ve Lordlar dahil, tüm İngiliz Anayasasını ortadan kaldırmaya yeterlidir" der (İngiltere'de Emekçi Sınıfların Durumu, s. 345).
• Emekçiler Yasası ve Serserilere Karşı Yasalar: Kapitalist düzenin başlangıcında, topraksız kalan ve "özgürleşen" proletaryayı sisteme entegre etmek için çok sert yasalar çıkarılmıştır. "Emekçiler Yasası", ücretlere bir üst sınır çizerken bir alt sınır koymamış, "Serserilere Karşı Yasalar" ise işsizleri köleliğe, kırbaçlamaya ve hatta idam edilmeye mahkûm etmiştir. "Önce zorla toprakları ellerinden alınan, evlerinden atılan ve işsiz güçsüz serseriler haline getirilen tarımsal nüfus, işte böyle kırbaçlanarak, damgalanarak, korkunç yasalar yoluyla işkence edilerek, ücret sisteminin gerektirdiği disipline sokuluyordu." (Kapital I, s. 754).

4. Tarihsel Materyalizm ve Toplumsal Gelişim:

Marx ve Engels'in ekonomi politiği, materyalist tarih anlayışına dayanır ve toplumsal gelişimi üretim biçimlerinin evrimi üzerinden açıklar.

• Ekonomik Yapı ve Üstyapı: "Üretim ilişkilerinin tümü, toplumun ekonomik yapısını" belirler ve "üzerinde hukuki ve siyasal üstyapının yükseldiği somut temeli de oluşturur." (Katkı, Önsöz, s. 25). Engels, ekonomik koşulların tarihte nihai belirleyici öğe olduğunu, ancak siyasal, hukuksal, felsefi, dinsel, edebi ve sanatsal gelişmelerin de ekonomik temel üzerine etki yaptığını vurgular. "Ekonomik durum biricik etkin neden, geriye kalan her şey edilgin sonuç değildir. Burada söz konusu olan, daima nihai olarak kendisini belli eden ekonomik zorunluluğa dayalı karşılıklı bir etkileşimdir." (Selected Correspondence, s. 467).
• Üretim Güçleri ve Üretim İlişkileri: Toplumsal üretimin öznel ve nesnel etkenleri olan insan, üretim araçları, teknoloji ve bilim "üretim güçlerini" oluşturur. Bu güçlerin gelişim düzeyi, "üretim ilişkilerini" (insanlar arası ekonomik ilişkiler) belirler. Gelişmelerinin belli bir aşamasında, üretim güçleri mevcut üretim ilişkilerine ters düşer ve bu durum "toplumsal devrim çağı"nı başlatır (Katkı, Önsöz, s. 25-26).
• Yadsımanın Yadsınması: Diyalektiğin bu örüntüsü, gelişmenin sürekliliğini ifade eder. Kapitalist özel mülkiyetin, kişisel özel mülkiyetin bir yadsıması olduğunu ve kapitalist üretimin de kendi yadsımasını (sosyalist mülkiyeti) doğuracağını öne sürer. "Mülksüzleştirenler mülksüzleştirilirler." (Kapital I, s. 782).
• Yeni Sosyo-Ekonomik Düzen: Marx, geleceğin toplumunun (sosyalist toplum) bir ütopya değil, "toplumsal gelişmenin zorunlu bir ürünü" olduğunu belirtir. Kapitalist sistemdeki temel çelişkilerin çözülmesiyle, "üretim araçları üzerinde toplumsal mülkiyet kurularak" yabancılaşmaya son verilecektir. Komünist toplumun daha yüksek aşamasında ise, "herkesten yeteneğine göre, herkese gereksinmesine göre" ilkesinin geçerli olacağı öngörülür (Gotha ve Erfurt Programlarının Eleştirisi, s. 31).

5. İş bölümü ve Yabancılaşma:

İş bölümü, üretkenliğin artışında önemli bir rol oynasa da, kapitalist sistemde işçinin yabancılaşmasına yol açar.

• İş bölümü Türleri: Marx, toplumsal iş bölümü (farklı üretim alanları arasında) ve işyeri içerisindeki iş bölümü olmak üzere iki temel iş bölümü türünden bahseder. Kapitalist üretimde işyerindeki iş bölümü "despotiktir" (Anti-Dühring, s. 434).
• Parça İşçi ve Makineleşme: Manüfaktür döneminde başlayan ve makineleşmeyle doruk noktasına ulaşan iş bölümü, işçinin tek bir işte uzmanlaşmasını ve "bir parça-işlemin otomatik motoru haline gelmesini" sağlar (Kapital I, s. 374). Makine, işçiyi kullanan bir araca dönüşür.
• Zihinsel ve Fiziksel Emek Ayrımı: Başlangıçta bir bütün olan bu iki emek türü, toplumsal iş bölümüyle ayrılmıştır ve kapitalizmde "bilim emeğin karşısında yer alıyor" ve "sermayenin emek üzerindeki kudreti haline dönüşüyor" (Kapital I, s. 375).

Sonuç:

"Marx • Engels Ekonomi Politik Sözlüğü", bu iki büyük devrimci düşünürün kapitalist üretim tarzının işleyişi, iç çelişkileri ve kaçınılmaz sonu hakkındaki kapsamlı analizlerini sunmaktadır. Sözlük, artı-değer teorisiyle sömürünün özünü bilimsel olarak açıklarken, kapitalist birikimin tarihsel eğilimini ve bunun toplumsal sonuçlarını (artı-nüfus, işçi sınıfının sefaleti) detaylandırır. Aynı zamanda, üretim güçleri ile üretim ilişkileri arasındaki diyalektik bağı vurgulayarak, kapitalizmin kendi yıkımının tohumlarını nasıl ektiğini ve sosyalist bir toplumun kuruluşunun maddi koşullarını nasıl hazırladığını ortaya koyar. Eser, Marx ve Engels'in eserlerinin daha derinlemesine anlaşılması için önemli bir başvuru niteliği taşımaktadır.