Marksizm’e Sıra Dışı Bir Giriş | Bertell Ollman: Özet

Bertell Ollman'ın 1978 yılında geliştirdiği Sınıf Mücadelesi oyunu

I. Giriş: Bertell Ollman ve Marksizm

Bertell Ollman, New York Üniversitesi siyaset bilimi profesörü olup, diyalektik ve sosyalist teori üzerine dersler vermektedir. Yazarın başlıca eserleri arasında "Alienation: Marx's Conception of Man in Capitalist Society" (Yabancılaşma: Marx'ın Kapitalist Toplumdaki İnsan Anlayışı) ve "Dialectics for the New Century" (Yeni Yüzyılda Diyalektik) bulunmaktadır. Ollman'ın Marksizm yaklaşımı, Marx'ın kapitalizm analizini ve komünizm tahayyülünü merkeze alarak, diyalektik ve materyalist bir felsefe üzerine kuruludur.

Ollman, modern kapitalist toplumdaki karmaşayı ve eşitsizliği anlamlandırmada Marksizmin hala eşsiz bir araç olduğunu savunur: "Esasında akıl dışı olan kapitalist sistemin akılcı bir açıklamasını sunarak, sadece Marksizm günümüzdeki bu kaosu anlamlandırmaktadır. Hatta sadece anlamlandırmakla yetinmemekte; sınıf mücadelesiyle, bu kaostan çıkış yolunu da göstermektedir. Gerisiyse, bize kalmıştır."

II. Marksizmin Temel Kavramları ve Felsefesi

Marx'ın analizi, kapitalizmin nasıl işlediğini, kimin lehine kimin aleyhine çalıştığını, feodalizmden nasıl doğduğunu ve nereye doğru evrilebileceğini anlamaya çalışır. Temel odak noktası, insanların hayatlarını kazandıkları ekonomik ve toplumsal ilişkilere, özellikle de üretici kaynakların sahibi olan kapitalistler ile yaşamak için emeklerini satmak zorunda olan işçiler arasındaki mücadeleye dayanır.

1. Kökenler: Marksizmin temel düşünsel kökenleri Alman felsefesi (Hegel'in diyalektik mantığı), İngiliz ekonomi politiği (Adam Smith ve David Ricardo'nun emek değer kuramında ilk fikirleri) ve Fransız ütopyacı sosyalizminde (Saint-Simon'ın daha mutlu bir gelecek vizyonu) bulunur.

2. Diyalektik ve Materyalist Felsefe:

• Diyalektik: Değişim ve etkileşimi mercek altına alır. Bütün tarihsel kurum ve süreçlerin zaruri parçaları olarak görülürler. Diyalektik yaklaşım, olayları geniş bağlamları (tarihsel geçmiş ve muhtemel gelecek) içinde inceler. Marx için diyalektik, toplumun olağan işleyişi içinde evrilen karşıt eğilimlerin veya çelişkilerin sonucu olarak tarihsel değişiklikleri görür.
• Materyalist: Marx'ın diyalektiği, Hegel'inkinin aksine, materyalisttir. Marx, düşüncede tasarlanan değil, yaşanılan haliyle kapitalizmle ilgilenir. Fikirleri, yaşayan insanların zihinlerine yerleştirir ve insan etkinliğiyle, özellikle de üretici insan etkinliğiyle sürekli yeniden yapılanan bir dünyanın parçası olarak görür. Toplumsal koşullar ve yapıların insanların düşünceleri üzerindeki etkisi, düşüncelerin toplumsal koşullar üzerindeki etkisinden daha fazladır.

3. Yabancılaşma Kuramı: Yabancılaşma, kapitalist toplumda işçilerin kendi üretici etkinliklerinden, ürünlerinden, diğer insanlardan ve nihayetinde kendi insani özlerinden (ortak yaşamdan) koparılmasıdır.

• Üretici Etkinlikten Yabancılaşma: İşçi, emeğiyle ne yapılacağına ve nasıl yapılacağına karar verme hakkına sahip değildir. Bu kararlar kapitalist tarafından verilir.
• Üründen Yabancılaşma: İşçinin ürettiği ürün üzerinde hiçbir kontrolü yoktur; ürünle ne yapılacağını bilmez.
• Diğer İnsanlardan Yabancılaşma: İş birliği yerini karşılıklı kayıtsızlık ve rekabete bırakır. Bu durum sadece işçi-kapitalist arasında değil, aynı sınıfa mensup bireyler arasında da görülür.
• Ortak Yaşamdan Yabancılaşma: İşçi, insani vasıflarını geliştirme yeteneğini yitirir, çünkü emeği, ürünü ve diğer insanlarla ilişkileri onu bu temel insanlık niteliklerinden uzaklaştırır.
• Marx'a göre, yabancılaşmış emek süreci sonucunda işçi fiziksel olarak güçsüz, aklı karışmış, yalnız ve neredeyse tükenmiş bir birey haline gelir. Ürünler ise piyasada "değer", "meta", "sermaye", "faiz", "rant" veya "ücret" gibi isimler alarak işçinin kontrolü dışında dolaşır ve ona yabancılaşmış bir dünya olarak geri döner.

4. Değer Kuramı: Marx, Smith ve Ricardo'nun emek değer kuramını kabul ederek bir metanın değerini üretiminde harcanan emek zaman miktarıyla açıklar. Ancak Marx'ın asıl ilgilendiği, neden malların bir fiyata sahip olduğu, yani kapitalizmde üretilen her şeyin piyasa ve fiyatlar aracılığıyla dağıtılmasıdır.

• Değerin Oluşumu: Kapitalist toplumda işçiler, üretim araçlarından yoksun bırakıldıkları için yaşamak adına emek güçlerini satmak zorundadır. Emek güçlerini satarak ürün üzerindeki tüm taleplerinden vazgeçerler. Böylece ürünler, baştan itibaren piyasada değiş tokuş edilmek üzere üretilir ve bir fiyata sahip olur.
• Artık Değer: İşçi tarafından üretilen mübadele ve kullanım değeri ile işçinin eline geçen ücret miktarı arasındaki farktır. Kapitalist, işçinin emek gücünü satın alır ve işçinin ürettiği zenginliğin bir kısmına el koyar. Artık değer, kapitalistin toplum ve işçiler üzerindeki hakimiyetinin temelidir.
• Kriz Kuramı: Artık değerin miktarı, kapitalizmin en zayıf noktasıdır. İşçiler, ürettiklerinin sadece bir kısmını geri alabildikleri için, toplam üretimin büyük bir kısmını satın alamazlar. Bu durum, "aşırı üretim" krizlerine yol açar ve insanlar çok fazla ürettikleri için yoksulluğa sürüklenir.

5. Tarihsel Eğilimler ve Sınıf Mücadelesi: Marx'ın materyalist tarih anlayışı, feodalizmden kapitalizme geçişi, şehirlerin, nüfusun, teknolojinin ve ticaretin gelişmesiyle ortaya çıkan çelişkilerle açıklar. Feodal ilişkiler zamanla üretici güçlerin gelişimine engel olmuş ve yerini kapitalistler ile işçiler arasındaki sözleşmeye dayalı ilişkilere bırakmıştır.

• Sınıf Mücadelesi: Tarihin gerçek akışını belirleyen temel faktördür. Kapitalistlerin çıkarları iktidarlarını korumak ve kârlarını arttırmakken, işçilerin çıkarları daha yüksek ücretler, güvenli çalışma koşulları ve iktidarın yeniden dağılımıdır. Bu uzlaşmaz çıkarlar, tüm toplumu kapsayan bir mücadeleyi doğurur.
• Devletin Rolü: Kapitalizmde devletin üç belirgin özelliği vardır:

1. Kapitalistlerin muhalefeti bastırmak ve artık değeri büyütmek için kullandığı bir araçtır.
2. Kapitalizmin ekonomik yapılarıyla iç içe geçmiş siyasi yapılar kümesidir; sermaye birikimini sağlamaya çalışır.
3. Sınıf mücadelesinin arenasıdır, ancak bu arenada kapitalistler güçlü silahlara sahiptir.

• İdeoloji: Kapitalizmde, mevcut durumu kabullenmeyi sağlayan veya daha iyi bir alternatifin mümkün olduğu konusunda zihinleri bulandıran bir ideoloji geliştirilir. Bu ideoloji, olayların ve kurumların görünür yönlerine odaklanarak tarihsel ve toplumsal bağlamı göz ardı eder, eksik, çarpıtılmış ve tek taraflı düşünceler yığını sunar.
• Sınıf Bilinci ve Devrim: Kapitalizmin çelişkileri derinleştikçe, işçiler kendi çıkarlarının farkına varmaya başlarlar; bu durum "sınıf bilinci"ni oluşturur. Marx'a göre bu bilinçlenme, toplumları kapitalizmin yıkılışına ve devrime götürür. Devrimden sonra demokratik planlama yoluyla toplumsal ihtiyaçlara hizmet eden sosyalist toplum kurulacak, nihai hedef ise yabancılaşmanın ilgası olan "komünizm" olacaktır.

III. Marx'ın Komünizm Tahayyülü

Marx, komünist geleceği iki ana evreye ayırır: Birinci Evre (Proletarya Diktatörlüğü) ve İkinci Evre (Tam Komünizm).

1. Birinci Evre: Proletarya Diktatörlüğü Bu evre, kapitalist toplumdan doğan ve halâ eski toplumun "doğum lekelerini" taşıyan bir geçiş dönemidir. Kapitalizmin yıkılmasından sonra, toplumun bütüncül bir yeniden inşası başlar. Marx bu evre için Komünist Manifesto'da on önlem sıralar:

1. Toprak mülkiyetinin kamulaştırılması: Toprak devletin mülkü olur, toprak rantı kamusal amaçlar için kullanılır. Köylülerin kendi rızalarıyla ortak mülkiyete geçmeleri hedeflenir.
2. Ağır artan oranlı gelir vergisi: Gelir eşitsizliklerini azaltmayı amaçlar.
3. Miras hakkının kaldırılması: Aile servetleri arasındaki eşitsizliği ortadan kaldırır, herkesin hayata eşit maddi olanaklarla başlamasını sağlar.
4. Göçmenlerin ve isyancıların mülklerinin kamulaştırılması: Karşıdevrimci eylemleri engellemek ve kamusal mülkiyeti arttırmak için bir uyarı niteliğindedir.
5. Kredilerin devlet elinde merkezileşmesi: Ulusal bir banka aracılığıyla sermaye sahiplerinin gücünü ellerinden alır, devletin ekonomiyi kontrol etmesini sağlar.
6. İletişim ve ulaşımın devlet elinde merkezileşmesi: Ulusal ekonominin kontrolünü kapitalistlerden alır ve toplumsal ihtiyaçlar temelinde iletişim sistemleri geliştirilir.
7. Üretim araçları ve fabrikaların genişletilmesi, boş arazilerin tarıma açılması, toprağın verimliliğinin ortak bir plan dahilinde arttırılması: Devletin ekonomiye doğrudan müdahalesini ve üretim potansiyelini arttırma çabasını gösterir.
8. Herkesin çalışmaya eşit derecede yükümlü olması: Çalışmayan azınlığı besleyen parazitvari durumu sona erdirir, üretici emeğin sınıfsal niteliğini kaybetmesini sağlar.
9. Tarımın imalat sanayiyle birleştirilmesi, köy ve kent arasındaki ayrımın aşama aşama kaldırılması: İnsan türünün "hapsolmuş kent hayvanı" ve "hapsolmuş köy hayvanı" arasındaki zararlı ayrışmayı ortadan kaldırır, nüfusun daha eşit dağılımını sağlar.
10. Bütün çocukların kamuya ait okullarda parasız eğitimi, çocuk işçiliğin kaldırılması, eğitimin sanayi üretimiyle bağlantılandırılması: Çocukların tam gelişimini sağlayacak, üretici emekle eğitimi birleştiren bir sistem öngörür.

Proletarya Diktatörlüğünde Yönetim:

• Marx, "proletarya diktatörlüğü" kavramını, çoğunluğun (işçi sınıfının) demokratik yönetimi anlamında kullanır. Eski Roma'daki kriz dönemlerinde seçilen diktatör gibi, belirli bir süre için görevde kalır.
• Paris Komünü'nün örgütlenme biçimi, işçi devletinin genel hatlarını verir: Seçilen meclis üyeleri kısa süreli yükümlülükler alır ve değiştirilebilir. Polis ve ordu dağıtılır, yerini silahlandırılmış halka bırakır. Yargıçlar ve savcılar da seçimle göreve gelir, yükümlüdür ve geri çağrılabilir.
• Marx, işçilerin kendi çıkarlarının farkına varabileceğine ve bu çıkarlar doğrultusunda hareket edebileceğine inanır. Yönetimde görev alanların, kendi sınıflarının çıkarlarıyla çatışan önemli çıkarları olmadığını düşünür.
• Proletarya diktatörlüğü, kapitalizmden kalan tüm maddi ve insani görünümleri dönüştürmeyi hedefler ve "sürekli devrim" gibi işler. Eski düzenin artıklarıyla mücadele etmek ve yeni toplumu inşa etmek için zor araçları kullanabilir.
• Marx, bu yönetimin kısa sürede dünyaya yayılmasını bekler, çünkü kapitalizm evrensel bir ilişki yaratır ve farklı ülkelerdeki aynı sınıflar özdeş çıkarlara sahiptir.

Proletarya Diktatörlüğünde Ekonomi ve Dağıtım:

• Çalışma koşulları insani, makul ve keyifli hale getirilir. İş günü kısalır ve toplam toplumsal üründe azalma yaşanmaz, çünkü herkes çalışır ve üretici güçler tam kapasiteyle kullanılır.
• Zenginliğin temeli maddi nesneler değil, boş zamandır.
• Tüm komünist planlamanın ilk hedefi "toplumsal ihtiyaçların" karşılanmasıdır. Planlamacılar toplumsal ihtiyaçlar, emek-zaman ve üretim araçları arasında denge kurar.
• Dağıtımda, toplumsal üründen genel yönetim maliyetleri, ortak ihtiyaçlar (okul, sağlık) ve çalışamayanlar için fonlar düşüldükten sonra, herkes "topluma ne verdiyse, toplumdan tam tamına onu geri alır." Bu, "eşit işe eşit ücret" ilkesinin bir ifadesidir.
• Para kullanımı sınırlıdır, "emek makbuzları" kullanılır. Bu makbuzlar, harcanan emek-zamanın dengini fondan tüketim maddeleri biçiminde alma yetkisi verir ve dolaşıma girmezler.
• "Eşit işe eşit ücret" ilkesi, bireylerin farklı yeteneklerinden kaynaklanan üretkenlik kapasitesindeki farklılıkları doğal ayrıcalıklar olarak kabul eder, ancak sınıf ayrımlarına yol açmaz.

2. İkinci Evre: Tam Komünizm Tam komünizm, kapitalizmle tanımlanmayan, yabancılaşmanın tamamen ortadan kalktığı ve toplumsal mülkiyetin her yere yayıldığı nihai aşamadır.

• Maddi Bolluk ve Gelişmişlik: Önceki evrede çoğaltılan zenginlik sayesinde toplumda muazzam bir maddi ürün bolluğu vardır. Teknoloji çok gelişmiştir, şehirler yenilenmiş, kırsal alanlarda modern kentler kurulmuştur.
• İş Bölümünün Sonu: Bireylerin hayat boyu tek bir işe olan bağımlılığı sona erer. İnsanlar çok çeşitli işlerde çalışır, kol ve kafa emeği arasındaki antitez ortadan kalkar. Herkes "bir avcı, balıkçı, hayvan yetiştiricisi ve eleştirmen" olabilir. Sanatsal ve bilimsel yetenekler tekil kişilerde yoğunlaşmak yerine herkes tarafından geliştirilir.
• Yüksek Seviyede İş birliği ve Karşılıklı İlgi: İnsanlar, üretirken, tüketirken ve boş zamanlarda diğer insanlarla birlikte ve onlar için hareket etmeyi öncelikli arzular. Karşılıklı bağımlılık dünya çapına yayılmıştır ve birey, insanlığı kendisinin bir parçası olarak tanır. Diğerlerinin ihtiyaçlarını kendi ihtiyacı gibi görür.
• Toplumsal Mülkiyetin Yaygınlaşması: Üretim araçlarının toplumsal mülkiyeti tüm doğayı kapsayacak şekilde genişler. Özel mülkiyetin bütün biçimleri feshedilir. Maddi kaynakların kıtlığı ortadan kalktığı için rekabet eden çıkarlar ve herhangi bir şey üzerinde hak iddia etme gereği kalmaz. "Herkese ihtiyacına göre" ilkesi geçerlidir.
• Doğa Üzerinde Ustalıkla Kontrol: İnsanlar doğanın nesnesi olmaktan çıkar, doğanın güçleri ve nesneleri üzerinde ustaca kontrol sağlar. Bilgisizlikten kaynaklanan "doğa kanunları" ortadan kalkar. Doğa bilimleri ile toplum bilimleri birleşir. İnsan, kendi hedeflerine uyması için dünyayı değiştirir. Dil bile "tamamen bireylerin kontrolüne girer."
• Dışsal Kanunlar ve Zorun Yokluğu: Üretim dışındaki faaliyetlerde dışsal bir düzenleme yoktur. Üretimde ise gönüllü bir orkestra şefi gibi işleyen bir koordinasyon vardır. Kısıtlayıcı kanunlar, zor ve ceza ortadan kalkar. Devlet "sönümlenir".
• Ayrımcılıkların Ortadan Kalkması: Milliyet, ırk, din, coğrafi bölgeler (köylü-kentli), meslek, sınıf ve aile temelindeki ayrımlar yok olur. İnsanlar birbirlerini birey olarak görürler. Tek bir dil konuşulması muhtemeldir. Aile, burjuva biçiminden sıyrılarak birlikte yaşama, tek eşli cinsel ilişki ve çocukların ortak büyütülmesi esasına dayanır.

Komünist İnsan: Geleceğin yurttaşı, birçok farklı işe ilgi duyan ve bunları yapabilecek beceriye sahip, daimî olarak ve yüksek seviyelerde iş birliğine açık, bütün nesneleri "bizim" olarak değerlendiren, doğa güçleri üzerinde ustalıklı kontrolün parçası olan, dışarıdan dayatılan kurallara gerek duymadan kendi eylemlerini kendi düzenleyen biridir. Parlak zekalı, oldukça akılcı, toplumsallaşmış, insani ve başarılı bir yaratıcıdır.

İngiltere’de Emekçi Sınıfın Durumu'nu Okurken Kılavuz

Bu yazı, Friedrich Engels'in 1845 yılında yayınlanan "İngiltere'de Emekçi Sınıfın Durumu" adlı eserinin temel temalarını, ana fikirlerini ve en önemli tespitlerini özetlemektedir. Eserin oluşum süreci, etkileri ve içerdiği temel değerlendirmeler orijinal kaynaklardan alıntılarla desteklenerek sunulmuştur.

1. Eserin Arka Planı ve Oluşumu

Engels, eserini 1844 Eylül ayında yazmaya başlamış ve Mart 1845'te tamamlamıştır. Eserin Almanca baskısı, dönemin sosyalist eğilimli gazete ve dergilerinde geniş yankı bulmuş, Rusya, Avusturya ve Polonya gibi birçok ülkede ilerici çevrelerde etkili olmuştur.

Engels, bu eseri yazarken çeşitli kaynaklardan yararlanmıştır: otantik kitaplar, meclis komisyonu ve fabrika müfettişlerinin raporları, istatistikler, gazete ve dergi haberleri (özellikle Çartist gazete Northern Star). Ancak eserin oluşumunda Engels'in kendi gözlemleri ve İngiliz işçilerinin anlatımları önemli bir paya sahiptir.

Eserin en belirgin özelliği, Engels'in komünist bir bilinçle ve işçi sınıfının yanında, burjuvaziye karşıt bir konumda olmasıdır. Bu eser, İngiltere'de sanayi devriminin sonuçlarını değerlendiren ilk komünist yazarın ürünüdür.

2. Sanayi Devrimi ve Proletaryanın Oluşumu

Engels, 18. yüzyılın ikinci yarısında sanayi üretim tekniklerindeki önemli değişimleri (mekanik dokuma tezgâhı, buhar makinesi gibi makinelerin geliştirilmesi) ve bunun sonucunda fabrika üretiminin yaygınlaşmasını inceler. Bu durum, emek üretkenliğinde ve sanayi üretiminde muazzam artışlara yol açmış ve modern sanayi işçileri yani proletaryayı oluşturmuştur.

Eser, iplik eğirici ve dokumacılar, örgü ve dantel fabrikalarındaki işçiler, kadın terziler ve şapkacılar, cam ve metal işçileri, maden ve tarım proletaryası gibi farklı işçi kesimlerinin yaşam ve çalışma koşullarıyla mücadelelerini detaylandırır.

Engels'in temel tespitlerinden biri şudur:

• "İngiltere’de yaşanan sanayi devrimi, mülksüz sınıf olan proletaryanın oluşumunu hızlandırmıştır. Bu sınıfın karşısında mülk sahibi sınıf olan burjuvazi bulunmaktadır. Arada kalan sınıf ve tabakalar giderek yok olmaktadır."

Sanayi devrimiyle birlikte tarımsal bölgelerden kentlere kitlesel göçler yaşanmış, ev içinde yapılan çalışma yerini makineli sanayi üretimine bırakmıştır. İşçilerin bağımsız etkinlikleri yok olmuş ve makinelerin bir parçası haline gelmişlerdir.

3. Kentlerin Rolü ve Sınıf Mücadelesi

Engels, kentlerin toplumsal ilişkiler üzerindeki etkisini derinlemesine analiz eder. Kentlerde insanların "özel çıkarları için kendilerini diğer insanlardan soyutladığını" ve "birbirlerine yararlanılacak nesneler gözüyle baktığını" gözlemler. Bencil bireysel ilişkilerin geliştiği kentlerde, güçsüz konumdaki işçiler yoksulluk içinde bulunmakta ve kapitalistler tarafından ezilmektedir.

Ancak kentler, proletarya açısından olumlu bir yön de taşır:

• "Büyük kentler, işçi hareketinin doğum yerleridir (…) Proletarya ile burjuvazi arasındaki karşıtlık ilkin kendini büyük kentlerde ortaya koymuştur."

Kentlerde nüfusun merkezileşmesi ve fabrikalarda kolektif üretimin gerçekleşmesi, işçilerin bir sınıf oluşturduklarını anlamalarına yardımcı olur.

4. Rekabet, Yedek Emek Ordusu ve Krizler

Engels'e göre "Herkesin herkesle savaşımı, rekabet olarak gözlenir." Sınıfların içinde ve sınıflar arasında rekabet ve savaşım mevcuttur. İşçiler arasındaki rekabet, onların insanca yaşama koşullarından mahrum olmalarına dayanır ve kapitalistlerin daha fazla kar elde etmesine yarar.

Rekabetin oluşmasında ve ücretlerin düşürülmesinde önemli bir faktör yedek emek ordusudur. Makine kullanımının artışı, yeni makinelerin bulunuşu ve üretimde kullanımı ile iş bölümü, işsizliğin artmasına yol açar. İngiltere sanayisinde gönenç dönemleri dışında her zaman yedek emek ordusu bulunur ve bunalım dönemlerinde "artı-nüfus" artar.

Engels, bunalımların nedeni olarak kar için yapılan üretimi görür. Kapitalizmde üretim doğrudan gereksinimleri karşılamak için değil, kar için yapılmaktadır. Henüz bunalımlara dair bilimsel açıdan yetkin bir kavrayışa sahip olmasa da, Engels'in gözlemleri sonucunda bunalımların her 5 yılda bir yinelendiğini saptaması önemlidir. (1892 önsözünde bu periyodu 10 yıl olarak düzeltecektir.)

Malthus'un nüfus fazlalığından kaynaklanan sefalet teorisini eleştiren Engels, sefaletin nedeninin nüfus fazlalığı olmadığını belirtir. Ayrıca, göçmen İrlandalı işçilerin daha düşük ücretle çalışmasının, İngiltere'de işçi sınıfı içerisindeki rekabeti artırdığını ve ücretlerin düşmesine yaradığını ifade eder.

5. Ahlaki Çöküntü ve Direniş Biçimleri

Engels, İngiliz burjuvazisinin ahlaksız olduğunu belirtir ve işçi sınıfının burjuvazi tarafından yaratılan kötü koşulların, onu ahlak çöküntüsüne iteklediğini ve suç işlemeye hazır duruma getirdiğini gözler. Bu ahlaksal çöküşün panzehiri, burjuvaziye isyan olarak benimsenir.

Burjuvazinin işçileri içki içmeye ve alkolizme teşvik ettiğini, çalışma sürecinin tüketiciliğinin bir dış uyaran olarak alkole gereksinim doğurduğunu vurgular. Alkol tüketimi, dertleri kısa süreliğine unutmanın bir yoludur. Hırsızlık ise, işsiz kalan, yoksullaşmış işçilerin mülkiyete dönük "ilkel, güdüsel bir protestosudur." Ancak Engels, bu bireysel saldırının düzenin suç oluşturucu yapısını yok etmediğinin altını çizer.

Engels, kadınların ve çocukların emeğinin burjuvazi tarafından ücretlerin düşürülmesinde kullanıldığını belirtir. Başlangıçta ahlakçı bir bakışla kadınların fabrika çalışmasına katılımını olumsuzlasa da, ileride kadınların toplumsal üretime katılmasını savunacaktır.

6. Burjuvazi ve Proletarya Arasındaki Farklılıklar

Engels, serf ile işçinin farklı üretim biçimlerinde de olsa emekçi olarak konumlarını ve sömürülmelerini karşılaştırır. Proleterlerin birden çok efendisi olduğu için "emeğini satmada özgür göründüğünü" ancak içinde bulundukları köleliğin gizli, kurnazca örtülü ve ikiyüzlü bir durum olduğunu belirtir. İşçilerin fabrikalardaki çalışması, aç kalmama zorunluluğundan kaynaklanır ve çalışma sürecinde yabancılaşmışlardır. Engels, burada yabancılaşmayı "hayvanlaşma" olarak değerlendirir ve bu hayvanlaşmaya karşı gelişen öfkenin, burjuvaziye karşı savaşıma dönüşmesi gerektiğini ifade eder.

Engels'e göre işçiler, burjuvaziye göre daha insancıldır. Paraya ihtiyaçları olmasına rağmen açgözlü değillerdir. Oysa burjuvalar paraya tapar ve açgözlüdür. İşçiler yoksul olduklarından yoksulun halinden anlar ve yardımseverdir. Burjuvazinin hayırseverliği ise gösteriş içindir ve ikiyüzlücedir.

• "Sadaka, alandan çok vereni aşağılar; ayaklar altında ezileni daha da toza toprağa bulayan sadaka; aşağılananın, paryanın, toplumun dışına atılanın, önce kendisine kalmış son şeyi, insanlığını da teslim etmesini isteyen sadaka; sizin merhametiniz bir zekât şeklinde onun alnına aşağılanmanın damgasını vurmadan önce onun merhamet dilemesini isteyen sadaka, alandan çok vereni aşağılar."

7. Devlet ve Burjuvazi İlişkisi

Engels, burjuvazi ile devlet arasındaki ilişkiye dair ilk tespitleri bu eserde yapar. Burjuvazinin devlet gücü tarafından korunduğunu, devletin burjuvazinin çıkarlarını savunduğunu ve koruduğunu yazar. Yasaların da burjuvaların kendilerini ve çıkarlarını koruduğunu ve (genel olarak) emekçilerin çıkarlarına aykırı olduğunu belirtir.

8. İşçi Örgütlenmeleri ve Sınıf Mücadelesi

Engels, işçiler arasındaki rekabeti yenmenin yolunun örgütlenme olduğunu vurgular. Sendikaları bu rekabeti yenmenin araçlarından biri olarak görür ve onları sisteme karşı savaşması gereken örgütler olarak tanımlar. Grevleri, işçiler için verecekleri son kavganın eğitim alanları olarak gören Engels, grevlerin toplum düzenini değiştirme sorununu tek başına çözmeyeceğini belirtir.

9. Dönemin İşçi Akımları ve Engels'in Eleştirileri

Engels, İngiltere'de proletaryayı iki akımın temsil ettiğini belirterek bunların eksiklerini değerlendirir:

• Reformist sosyalistler: İşçi sınıfının öfkesini ve sınıf nefretini değersiz buluyor, insan severliği öğütlüyorlar. İşçi sınıfıyla bütünleşmeyi başaramayan reformist sosyalistlerin, Çartistlerin bakışına ve konumuna gelmesi gerektiğini savunur.
• Çartist hareket: Teorik olarak geri olsalar da işçilere dayanmakta ve burjuvaziyle radikal biçimde hesaplaşmaktadırlar.

Engels, bu iki akımın sahip oldukları eğilimlerin birleşmesini önermektedir.

10. Engels'in Gelecek Beklentileri ve Sonraki Düzeltmeleri

Engels, eserinde sınıf mücadelelerinin yoğunlaştığını gözler ve devrimin yakın zamanda patlayacağını düşünür. Ancak bu beklentisi tarih tarafından karşılanmamıştır. Ayrıca, burjuvazinin çok az sayıda da olsa bazı öğelerinin komünizme yandaş olabileceği ve devrim sürecine katılabileceği düşüncesini de dile getirir ki, bu da yanlış bir düşüncedir. Engels, 1892 yılında eserine yazdığı önsözde bu yanlış düşünceyi düzeltir.

11. Eserin Bilimsel Yetersizlikleri ve Genel Değeri

Engels, bu eserde ücretlerin nasıl belirlendiğini bilimsel açıdan ortaya koymaz. Ücreti yaşam için gerekli fiziksel ihtiyaçlarla sınırlar ve ücretin toplumsal ve moral bileşenini dikkate almaz. Ahlak konusundaki yaklaşımı da daha sonra aşılacak, ahlakın sınıflar üstü olamayacağını benimsemesiyle değişecektir.

1892 tarihli önsözde Engels, eserinin genel teorik yaklaşımının, o günkü yaklaşımıyla çakışmadığını belirtir. 1844 yılındaki düşüncelerinin, komünizmin gelişim aşamalarından birine işaret ettiğini yazar. Ancak buna rağmen, "İngiltere’de Emekçi Sınıfın Durumu" adlı kitapta, işçilerin durumu ayrıntılı biçimde yansıtılır ve onlardan yana tutkulu biçimde tavır alınır. Çeşitli sorunlara bilimsel açıdan yetersiz biçimde, fakat cesaretle değinilir. Bunlara, burjuva siyasal iktisadın ideolojik çerçevesinin ötesinde ve karşısında yer alan bir konumlanışla yaklaşılır.

Sonuç:

Engels'in "İngiltere'de Emekçi Sınıfın Durumu" eseri, sanayi devriminin İngiliz işçi sınıfı üzerindeki yıkıcı etkilerini, ortaya çıkan sefaleti, ahlaki çöküntüyü ve aynı zamanda işçi hareketinin doğumunu ve yükselişini ele alan çığır açıcı bir çalışmadır. Döneminin sınırlı bilimsel araçlarına rağmen, işçi sınıfının içinde bulunduğu somut koşulları betimleme, kentleşmenin toplumsal etkilerini analiz etme, sınıf mücadelesinin önemini vurgulama ve kapitalizmin temel çelişkilerine işaret etme konusunda büyük bir cesaret ve tutku sergilemiştir. Eser, Marksist düşüncenin gelişiminde kritik bir kilometre taşı olarak kabul edilmektedir.Formun Altı

Tarih Nedir? | Edward Hallett Carr: Özet

1. Giriş: Carr'ın Akademik Kimliği ve Çalışmalarına Genel Bakış

Edward Hallett Carr (1892-1982), çağdaş anlamda profesyonel bir tarihçi olmaktan ziyade, diplomatik geçmişi ve gazetecilik deneyimiyle tanınan bir düşünürdür. Richard J. Evans'ın giriş yazısında belirtildiği üzere, Carr'ın tarih alanında ne lisans eğitimi ne de üniversitelerin tarih bölümlerinde ders verme deneyimi bulunmaktaydı. İlk eğitimini Klasik Çağ üzerine Cambridge'de almış, ardından 20 yıl Dışişleri Bakanlığı'nda çalışmıştır. Bu süre zarfında Rus yazarlar ve düşünürler üzerine biyografiler kaleme almıştır. 1936'da bakanlıktan ayrılarak Aberystwyth Üniversitesi'nde Uluslararası İlişkiler profesörü olarak görev yapmış, 1941-1946 yılları arasında ise The Times gazetesinde yayın yönetmen yardımcılığı yapmıştır.

Carr'ın tarihe olan ilgisi, 1917 Rus Devrimi'nden sonra başlamış ve özellikle İkinci Dünya Savaşı yıllarında Sovyet Rusya üzerine yaptığı kapsamlı çalışmalarla derinleşmiştir. "Sovyet Rusya Tarihi" başlıklı 14 ciltlik anıtsal eseri, ellili yaşlarında başladığı bir projedir. Evans'ın belirttiği gibi, bu çalışma onu "Nedensellik ve Rastlantı, Özgür İrade ve Determinizm, Birey ve Toplum, Öznellik ve Nesnellik" gibi temel meselelerle yüzleştirmiştir. "Tarih Nedir?" adlı eseri ise emeklilik yaşını geçmişken, 1961 yılında Cambridge Üniversitesi'nde verdiği George Macaulay Trevelyan Konferansları'nın metinlerinden oluşmaktadır. Bu eser, Carr'ın uzun yıllara yayılan düşüncelerinin bir derlemesi niteliğindedir ve özellikle Karl Popper ve Isaiah Berlin gibi filozofların tarih hakkındaki "aptalca sözlerine yanıt vermek" amacıyla yazılmıştır.

2. Tarihçi ve Olgular: Olguların İnşası ve Yorumun Rolü

Carr, "Tarih Nedir?" adlı eserinin ilk bölümünde, tarihçinin olgulara yaklaşımını sorgulayarak, 19. yüzyılın "olgular fetişizmi" anlayışına karşı çıkar. Dönemin hâkim görüşüne göre, tarihçinin görevi "gerçekte olduğu gibi" olayları sunmaktır. Lord Acton'ın Cambridge Modern History projesindeki "hiç kimse yazarlar listesine bakmadan, Oxford piskoposunun yazısının nerede bittiğini ve yazıya Fairbairn'in mi yoksa Gasquet'nin mi, Liebermann'ın mı yoksa Harrison'un mu devam ettiğini anlayamamalı" şeklindeki talimatı, olguların tarafsız ve değişmez olduğu inancını yansıtır. Ancak Carr, bu görüşü reddeder: "Bugün her gazeteci bilir ki, kamuoyunu etkilemenin en etkin yolu, uygun olguların seçilmesi ve düzenlenmesidir. Olguların doğrudan doğruya kendilerinin konuştukları söylenirdi. Bu, elbette, doğru değildir. Olgular yalnızca tarihçi onlara başvurunca konuşurlar; hangi olgulara, hangi sıra ya da bağlam içinde söz hakkı verileceğini kararlaştıran tarihçidir."

Carr, bir olgunun tarihi bir olgu haline gelmesinin, tarihçinin yorumuyla olan ilişkisine bağlı olduğunu savunur. Viktorya döneminde bir zencefilli çörek satıcısının öldürülmesi örneğini vererek, bu olayın Dr. Kitson Clark tarafından vurgulanmasıyla ancak "seçkin tarihi olgular kulübü üyeliğine aday" olduğunu belirtir. Olgunun tarihi statüsü, "Dr. Kitson Clark'ın kanıtlamak için bu olayı ileri sürdüğü tez ya da yorumun öbür tarihçilerce de geçerli ve anlamlı olarak kabul edilip edilmemesine bağlı olacaktır. Olayın bir tarihi olgu sıfatıyla durumu, bir yorum sorusuna yol açacaktır. Bu yorum ögesi her tarihi olgunun içinde vardır."

Carr, tarihçinin geçmişle kurduğu ilişkinin dinamik olduğunu vurgular: "Tarihçi ile olguları arasında kesintisiz bir karşılıklı etkileşim süreci, bugün ile geçmiş arasında bitmez bir diyalog." Tarihçinin, çalıştığı döneme kendi çağının gözüyle baktığını ve geçmişin sorunlarını bugünün sorunlarının anahtarı olarak incelediğini belirtir. Grote, Mommsen, Trevelyan ve Namier gibi tarihçilerin çalışmalarının, yaşadıkları dönemin toplumsal ve siyasal koşullarının bir yansıması olduğunu gösterir. Örneğin, Namier'in muhafazakâr bir bakış açısıyla 18. yüzyıl İngiltere'sini incelemesi, onun kendi dönemindeki değişim korkusunu yansıtır. Carr'a göre, "Bir toplumun niteliğinin, ne tür tarih yazdığı ya da yazmadığından daha güvenilir bir göstergesi yoktur."

3. Toplum ve Birey: Karşılıklı Etkileşim ve Büyük Adamlar

Carr, tarihsel süreçte birey ile toplum arasındaki ilişkiyi incelerken, bu ikilinin ayrılmaz ve birbirini tamamlayan unsurlar olduğunu savunur. "Toplum ve birey birbirlerinden ayrılamaz, karşıt değil birbirlerine gerekli ve tamamlayıcıdırlar." Robinson Crusoe efsanesini örnek göstererek, toplumdan bağımsız bir birey düşüncesinin imkansızlığını ortaya koyar. Bireycilik kültünün, kapitalizmin ve Protestanlığın yükselişiyle bağlantılı olarak 19. yüzyılın yaygın bir miti olduğunu belirtir.

Carr, tarihte "büyük adamlar"ın rolünü de ele alır. Kötü Kral John teorisi veya Miss Wedgwood'un "insanların birey olarak davranışları benim için gruplar ya da sınıflar olarak davranışlarından daha ilginçtir" şeklindeki görüşüne karşı çıkar. Bireysel eylemlerin genellikle niyetsiz sonuçları olduğunu ve toplumsal güçlerin bu sonuçları şekillendirdiğini belirtir. Carlyle ve Lenin'in "siyaset kitlelerin bulunduğu yerde başlar" şeklindeki sözlerine atıfta bulunarak, tarihte önemli olanın bireylerin kişilikleri değil, adsız milyonların oluşturduğu toplumsal güçler olduğunu savunur. "Tarihte önemli olan sayılardır."

Büyük adamların tarihteki rolüne ilişkin olarak, Carr, Hegel'in tanımını benimser: "Çağın büyük adamı, çağının istemini dile getirebilen, çağına isteminin ne olduğunu söyleyebilen ve bu istemi yerine getirebilen kişidir. Onun yaptığı, çağının yüreği ve özüdür; o çağını gerçek kılar." Büyük adamlar, ya var olan güçleri temsil eder ya da yeni güçlerin oluşumuna yardımcı olurlar. Tarih, bu anlamda, bireylerin toplumsal varlıklar olarak girdikleri toplumsal bir süreçtir.

4. Tarih, Bilim ve Ahlak: Nesnellik, Nedensellik ve Değer Yargıları

Carr, tarihin bir bilim olup olmadığı tartışmasına da girer. İngilizce dışındaki çoğu dilde tarihin bilim kategorisinde yer aldığını belirterek, İngilizcedeki bu ayrımın kültürel bir önyargıdan kaynaklandığını savunur. 19. yüzyıl bilim anlayışının "önce olgularınızı toplayın, sonra bunları yorumlayın" şeklindeki tümevarımcı yöntemine karşın, modern bilimin hipotez ve gerçeklik arasındaki etkileşimle ilerlediğini belirtir. "Tarihçinin, bugün kendini bilim dünyasının içinde hissetmek için, 100 yıl önce olduğundan daha çok nedeni vardır."

Carr, tarihin benzersiz olaylarla ilgilendiği, dolayısıyla genellemelerin mümkün olmadığı görüşünü eleştirir. "Tarihçi gerçekte biriciklerle değil, biricikler içindeki genel olanla ilgilenir." Tarihçiler, Peloponnesos Savaşı ile İkinci Dünya Savaşı'nı "savaş" olarak adlandırarak genelleme yaparlar. Tarih, genellemelerle beslenir ve bu genellemeler, geçmişi anlama ve gelecekteki eylemlere rehberlik etme amacı güder.

Nedensellik konusunda Carr, tarihçinin görevinin olayların nedenlerini araştırmak olduğunu vurgular. Tek bir nedene bağlı kalmak yerine, olayların birden çok nedenini, bu nedenler arasında bir hiyerarşi kurarak açıklamaya çalışır. Gibbon'un Roma İmparatorluğu'nun çöküşünü barbarlığa ve dine bağlaması veya 19. yüzyıl Whig tarihçilerinin İngiliz gücünü anayasal özgürlüğe atfetmesi gibi örnekler üzerinden, her tarih tezinin nedenlerin önceliği sorunu etrafında döndüğünü gösterir.

Carr, tarihte determinizm (gerekircilik) ve rastlantı sorunlarına da değinir. Popper ve Berlin'in determinizme karşı eleştirilerini ele alarak, gündelik hayatta bile her olayın bir nedeni olduğuna inandığımızı belirtir. Smith'in garip davranışları örneği üzerinden, neden arayışının insan davranışlarını anlamak için temel bir varsayım olduğunu gösterir. "Günlük hayat insan davranışlarının ilkece doğruluğu araştırılabilir nedenler tarafından belirlendiği varsayılmadıkça imkânsız olurdu." Rastlantının ise, tarihçinin anlamlı bulduğu neden-sonuç dizilerinin arasına giren, ancak genel yorumun içine dahil edilemeyen ilgisiz olaylar olduğunu savunur. Kleopatra'nın burnu ya da Lenin'in erken ölümü gibi olaylar, tarihin akışını etkilese de, tarihsel anlamda bir genellemeye yol açmadıkları sürece "rastlantısal" kabul edilirler.

Ahlaki yargılar konusunda Carr, tarihçinin kişisel ahlak yargılarında bulunmaması gerektiğini belirtir. Ancak, olaylar, kurumlar veya siyasetler hakkında ahlaki yargılarda bulunmanın tarihçinin görevinin bir parçası olduğunu ifade eder. "Tarihi yorumlarsa her zaman ahlak yargılarıdır - isterseniz daha tarafsız görünen bir terimle söyleyelim, değer yargılarını işin içine katarlar." Carr, soyut kavramların (özgürlük, eşitlik, adalet) tarihsel bağlam içinde anlam kazandığını ve değerlerin olgulardan ayrılmaz olduğunu vurgular. "Değerler olguların içine girerler ve onların vazgeçilmez bir parçasıdırlar."

5. İlerleme Olarak Tarih: Geleceğe Yöneliş ve Genişleyen Ufuklar

Carr, tarihin "gizemin" veya "kinikliğin" ötesinde, "geçmiş üstüne yapıcı bir bakış açısı" sunması gerektiğini savunur. Klasik uygarlıkların tarihsizliğine karşılık, Yahudi-Hıristiyan geleneğinin tarihe bir anlam ve amaç (teleolojik görüş) kazandırdığını belirtir. Aydınlanma Çağı'yla birlikte bu teleolojik görüş laikleşmiş ve tarih, insanlığın yeryüzündeki konumunu mükemmelleştirme hedefine doğru ilerleyen bir süreç olarak görülmüştür.

Carr, ilerleme kavramının evrimden farklı olduğunu vurgular: evrim biyolojik kalıtımla, ilerleme ise kazanılmış becerilerin kuşaktan kuşağa aktarılmasıyla ilgilidir. "Tarih, edinilmiş becerilerin kuşaktan kuşağa iletilmesi içinde bir ilerlemedir." İlerlemenin belirli bir başlangıcı ve sonu olduğu varsayımına karşı çıkar; ilerlemenin sonsuz ve sürekli değişen bir süreç olduğunu savunur.

Carr, 20. yüzyıldaki kötümserliğe rağmen, tarihte ilerlemeye olan inancını sürdürür. Ona göre, "ilerlemeye inanmak, otomatik ya da kaçınılmaz herhangi bir sürece değil, insan yeteneklerinin ilerleyen gelişmesine inanmak anlamındadır." Bu ilerleme, maddi kaynakların, bilimsel bilginin ve teknolojik egemenliğin birikimiyle birlikte, insanın çevresine ve kendisine olan egemenliğinin artmasını ifade eder.

Son olarak Carr, tarihin ufuklarının genişlemesi üzerine odaklanır. 15. ve 16. yüzyıllardaki yeni kıtaların keşfiyle başlayan coğrafi değişimlerin, 20. yüzyıldaki Asya ve Afrika devrimleriyle çok daha geniş bir kapsam kazandığını belirtir. Tarihin artık sadece Batı Avrupa veya İngilizce konuşulan dünyanın değil, tüm dünya halklarının ve kültürlerinin deneyimlerini kapsadığını vurgular. "Aklın yayılması özünde, şimdiye kadar tarihin dışında kalmış grupların ve sınıfların, halkların ve kıtaların tarihe girmeleri demektir."

Carr, modern toplumdaki bilgi birikimini ve bireyselleşmeyi ilerlemenin işaretleri olarak görür. Ekonomik yasaların nesnelliği inancından, ekonominin bilinçli planlanabilir olduğu inancına geçişin, aklın insan işlerine uygulanmasındaki bir ilerleme olduğunu ifade eder. Ancak, bu ilerlemenin getirdiği tehlikeleri de göz ardı etmez; özellikle kitleleri manipüle etme potansiyeli olan propaganda ve reklamcılık gibi yöntemlerin aklın kötüye kullanılmasına yol açabileceğini belirtir.

Carr, "Tarih Nedir?"in ikinci baskısı için aldığı notlarda, bilimin ve edebiyatın da sosyal ve kültürel bağlamdan etkilendiğini vurgular. Bilimsel bilginin göreceliğini ve hipotezlerin öngörü niteliğini sorgular. Tarihsel araştırmanın mevcut krizini, sığ ampirizm ve aşırı uzmanlaşma ile ilişkilendirir. "Tarih temel değişim süreçleriyle ilgilenir. Bu süreçlere alerjiniz varsa tarihi terk edip sosyal bilimlere sığınırsınız." Ancak, genel tarihin ve disiplinler arası bir yaklaşımın önemini vurgulayarak, tarihin sosyal bilimlere malzeme sağladığı kadar onlardan teori için de faydalandığını belirtir.

Carr'ın eserinin kalıcılığı, Evans'ın da belirttiği gibi, "Tarihçiyle olguları arasında kesintisiz bir karşılıklı etkileşim süreci, bugün ile geçmiş arasında bitmez bir diyalog" olduğu gerçeğini ısrarla vurgulamasından ve tarihçilerin kendi zamanlarının bireyleri olarak bakış açılarının kaçınılmaz olduğunu tekrar tekrar ispat etmesinden kaynaklanmaktadır. Bu görüşler, tarihçilik mesleğinin temel bir parçası haline gelmiştir.

Türkiye’de Su Sorunu

Mahmut Boyuneğmez

Türkiye, coğrafi konumu, iklim özellikleri ve artan nüfusu nedeniyle su kaynaklarının yönetimi ve sürdürülebilirliği açısından kritik bir bölgede yer almaktadır. Akdeniz Havzası’nda bulunan Türkiye, iklim değişikliği, hızlı kentleşme, tarım ve sanayi sektörlerinin yoğun su kullanımı gibi faktörlerden dolayı su stresi yaşayan ülkeler arasında sayılmaktadır.[1] Bu makale, Türkiye’nin su kaynaklarının mevcut durumunu, sektörel su tüketim istatistiklerini, su kıtlığı risklerini ve bu konuda alınabilecek önlemleri ele almaktadır.

1.    Türkiye’nin Su Kaynaklarının Genel Durumu

• Türkiye, yüzey ve yeraltı su kaynakları açısından belirli bir potansiyele sahip olmasına rağmen, bu kaynakların dağılımı coğrafi ve mevsimsel olarak dengesizdir.[2] Türkiye, 25 nehir havzasına sahiptir ve bu havzalar farklı dinamiklere ve sorunlara sahiptir. Örneğin, Büyük Menderes ve Ergene havzalarında su kirliliği ön plandayken, Konya Kapalı Havzası’nda aşırı su kullanımı sorunu bulunmaktadır.[3]
• Toplam Su Potansiyeli: Türkiye’de yıllık ortalama yağış miktarı yaklaşık 574 mm olup, bu yaklaşık 450 milyar m³ suya tekabül eder.[4] Ancak, teknik ve ekonomik kısıtlamalar nedeniyle bu miktarın yalnızca bir kısmı kullanılabilir. Tüketilebilir yerüstü su potansiyeli yılda ortalama 94 milyar m³, yeraltı su potansiyeli ise 18 milyar m³’tür.[5] Toplamda, Türkiye’nin tüketilebilir su potansiyeli 112 milyar m³’tür ve bunun yaklaşık 57 milyar m³’ü kullanılmaktadır.[6]
• Kişi Başına Düşen Su Miktarı: 2000 yılında kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı 1.652 m³ iken, 2020 yılında bu miktar 1.346 m³’e gerilemiştir.[7] Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, 2021 yılı itibarıyla bu miktar 1.519 m³ civarındadır ve 2030 yılında 1.120 m³’e düşmesi beklenmektedir.[8] Bu, Türkiye’nin su stresi yaşayan ülkeler kategorisinde yer aldığını göstermektedir.[9]

Bölgesel Dağılım ve Eşitsizlik

Türkiye’deki su kaynaklarının bölgesel dağılımı, nüfus yoğunluğu ile orantısızdır. Örneğin, Marmara Bölgesi, ülke nüfusunun %28’ini barındırırken, toplam su akışının yalnızca %4’ünü toplar.[10] Bu durum, özellikle İstanbul gibi büyük şehirlerde su temini için havzalar arası su transferini zorunlu kılmaktadır. Meriç, Ergene, Gediz, Büyük Menderes, Burdur Gölü, Akarçay, Konya ve Asi Nehri havzalarında su kullanımı, yenilenebilir kapasiteyi aşmış durumdadır.[11]

Doğal Su Kaynakları

Türkiye’de 320 adet doğal göl bulunmakta olup, bunların bir kısmı mevsimsel niteliktedir ve yaz aylarında kuruma riski taşır.[12] Ayrıca, akarsuların yatak eğimlerinin fazla olması nedeniyle hidroelektrik enerji üretim potansiyeli yüksek olsa da bu akarsular ulaşım için uygun değildir.[13]

2. Sektörel Su Tüketimi

Türkiye’de su tüketimi, tarım, sanayi ve evsel kullanım olmak üzere üç ana sektöre ayrılır. Devlet Su İşleri (DSİ) ve TÜİK verilerine göre, 2022 yılı sektörel su tüketim dağılımı şu şekildedir:

• Tarım: Toplam su tüketiminin %77’si (44 milyar m³) sulama amaçlı kullanılmaktadır.[14] Tarım sektörü, Türkiye’nin su kaynakları üzerindeki en büyük baskıyı oluşturur. Özellikle Konya Kapalı Havzası gibi yarı kurak bölgelerde tarımsal su kullanımı sürdürülebilir sınırları zorlamaktadır.[15]
• İçme, Kullanma ve Sanayi: Toplam su tüketiminin %23’ü (13 milyar m³) içme suyu, evsel kullanım ve sanayi sektörlerinde tüketilmektedir.[16] Sanayi sektöründe özellikle kimyasal ürünler, gıda ve tekstil üretimi yüksek su tüketimine sahiptir.[17]
• Evsel Kullanım: Belediyeler tarafından evlere ulaştırılan su miktarı 2004’te 2 milyar m³ iken, 2018’de 4 milyar m³’e yükselmiştir.[18] Kişi başına günlük su tüketimi 2004’te 255 litre iken, 2018’de 224 litreye gerilemiş, 2022’de ise ortalama 229 litre olarak kaydedilmiştir.[19]

Kayıp ve Kaçak Oranları

Su kaynaklarının verimli kullanımı önünde önemli bir engel, kayıp ve kaçak oranlarıdır. Örneğin, İzmir gibi bazı şehirlerde kayıp-kaçak oranlarının yüksek olduğu rapor edilmiştir.[20] Bu durum, suyun verimli kullanımını engelleyerek su kıtlığı riskini artırmaktadır. İstanbul’da kayıp-kaçak oranı %18-19 civarındayken, bazı şehirlerde bu oran %40’ı aşmaktadır. Bu, kamu kaynaklarının israfı ve halkın parasının heba edilmesi anlamına gelmektedir.

Turizm Sektörünün Su Tüketimi

Turizm sektörü, su tüketiminde giderek daha fazla pay almaktadır. Özellikle golf sahaları ve kayak merkezlerinde yapay kar üretimi gibi faaliyetler yüksek su tüketimine yol açmaktadır.[21] Türkiye’de turizm sektörü, toplam su varlıklarının %3,97’sini kullanmakta olup, bu oranla dünyada 7. sıradadır.[22]

3. Su Kıtlığı ve İklim Krizi

Türkiye, iklim değişikliği ve artan nüfus baskısı nedeniyle su kıtlığı riskiyle karşı karşıyadır. Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM) raporlarına göre, son 50 yılda Türkiye’de ortalama sıcaklık 1,5°C artmış ve yağış miktarında %10-20 azalma gözlenmiştir.[23] 2070 sonrası için yapılan projeksiyonlar, sıcaklıkların 2,5-5°C artacağını ve yağış miktarının %10-20 daha azalacağını öngörmektedir.[24] Bu durum, özellikle İstanbul gibi büyük şehirlerde su kaynaklarının verimliliğini %50 oranında azaltabilir.[25]

Su Kıtlığı Riskleri

• Kişi Başına Düşen Su Miktarındaki Azalma: Türkiye, Malin Falkenmark’ın su kaynakları sınıflandırmasına göre “su baskısı yaşayan” ülkeler kategorisindedir.[26] 2030 yılında kişi başına düşen su miktarının 1.120 m³’e düşmesi, su kıtlığı eşiği olan 1.000 m³’e tehlikeli derecede yaklaşmaktadır.[27]
• Kuraklık: Türkiye’nin büyük bir kısmı, özellikle yaz aylarında “olağanüstü kuraklık” riskiyle karşı karşıyadır. Örneğin, İzmir’deki Tahtalı Barajı’nda doluluk oranı çok düşük seviyelere gerilemektedir.
• Bölgesel Riskler: Ege Bölgesi’nde su krizi derinleşmekte olup, altın madenciliği gibi faaliyetler su tüketimini artırarak yerel su kaynaklarını tehdit etmektedir. Bir altın madeni, 100 bin nüfuslu bir beldenin yıllık su ihtiyacını tüketebilmektedir.[28]

İklim Değişikliğinin Etkileri

İklim değişikliği, Türkiye’de su kaynaklarının miktarını ve kalitesini doğrudan etkilemektedir. Azalan yağışlar, artan sıcaklıklar ve düzensiz yağış rejimleri, su kaynaklarının yenilenme kapasitesini zorlamaktadır.[29] Özellikle Akdeniz iklimine sahip bölgelerde bu etkiler daha belirgindir.[30]

4. Su Kaynaklarının Yönetimi ve Alınabilecek Önlemler

Türkiye’nin su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi, su kıtlığı riskini azaltmak için kritik önem taşımaktadır. Aşağıda, bu konuda alınabilecek önlemler sunulmuştur:

a. Su Tasarrufu ve Verimlilik

• Evsel Kullanımda Tasarruf: Prof. Dr. Nurdan Yıldırım’a göre, dört kişilik bir aile, alışkanlıklarını değiştirerek yılda 150 ton su tasarrufu sağlayabilir.[31] Bu, günlük kişi başına 102 litre su tasarrufu anlamına gelir ve mevcut tüketimi neredeyse yarı yarıya azaltabilir.[32]
• Kapalı Sulama Sistemleri: Tarımda su kayıplarını önlemek için açık sistem sulama yerine modern kapalı sulama sistemlerinin yaygınlaştırılması hedeflenmektedir.[33] Bu, suyun daha etkin ve verimli kullanılmasını sağlayacaktır. Bu hedefe ulaşılmalıdır.
• Kayıp ve Kaçakların Azaltılması: Belediyeler ve su idareleri, altyapı yatırımlarıyla kayıp-kaçak oranlarını azaltmalıdır. Örneğin, İzmir gibi şehirlerde bu oranların yüksek olması, su yönetiminde ciddi bir sorun oluşturmaktadır.[34]
• İklim Değişikliğine Dirençli Tarım Teknikleri: Kuraklığa dayanıklı tohumlar ve damlama sulama gibi yöntemler yaygınlaştırılmalı, böylece tarımsal su tüketimi azaltılmalıdır. Ayrıca, erken uyarı sistemleri ile kuraklık riskine karşı önceden hazırlık yapılabilir.[35]
• Akıllı Su Yönetimi Sistemleri: IoT tabanlı sensörler ve gerçek zamanlı veri analitiği, suyun kullanımını izlemek, kayıp-kaçakları tespit etmek ve sulama süreçlerini optimize etmek için kullanılmalıdır.[36]

b. Alternatif Su Kaynakları

• Deniz Suyu Arıtma: Deniz suyunun arıtılması, su kıtlığına karşı etkili bir çözüm olabilir. Ancak, bu işlem enerji yoğun olduğundan, yenilenebilir enerji kaynaklarıyla desteklenmelidir.[37]
• Yağmur Suyu Hasadı: Yağmur suyunun toplanması ve depolanması, özellikle kentsel alanlarda su talebini karşılamak için kullanılabilir.[38]
• Atık Su Geri Dönüşümü: Atık suların arıtılarak yeniden kullanılması, su kaynakları üzerindeki baskıyı azaltabilir. 1 litre atık suyun temizlenmesi için 8 litre temiz suya ihtiyaç duyulduğundan, bu süreçte enerji verimliliği de sağlanmalıdır.[39]
• Yenilenebilir Enerji ile Arıtma: Deniz suyu arıtma ve atık su geri dönüşüm süreçleri, güneş ve rüzgâr gibi yenilenebilir enerji kaynaklarıyla desteklenerek çevresel etkiler azaltılmalıdır.[40]

c. Su Yönetimi Politikaları

• Ulusal Su Planı: Tarım ve Orman Bakanlığı’nın 2030 hedefleri arasında, mevcut 112 milyar m³ suyun tarımda %64, sanayi ve evsel kullanımda %36 oranında kullanılması planlanmaktadır.[41] Bu plan, suyun daha dengeli dağıtımını hedefler. Bu hedef tutturulmalıdır.
• Havza Bazlı Yönetim: Her bir nehir havzasının kendine özgü dinamiklerine uygun yönetim planları geliştirilmelidir. Örneğin, kirlilik sorununa odaklanan havzalarda arıtma tesisleri önceliklendirilmelidir.[42]
• Hidroelektrik Santrallerin Planlanması: Hidroelektrik enerji üretiminin çevresel etkileri dikkate alınarak, ekosisteme zarar vermeyecek şekilde planlama yapılmalıdır.[43]
• Su Ayak İzi Hesaplamaları: Tarımsal ürünlerin ve sanayi ürünlerinin su ayak izi hesaplanarak, yüksek su tüketen ürünlerin üretimi ve ihracatı yeniden değerlendirilmelidir.[44]
• Hukuki Reformlar: Su kanunu güncellenmeli, su kaynaklarının kullanımına dair sıkı düzenlemeler getirilmeli ve özel sektörün yeraltı sularına erişimi tamamen kaldırılmalıdır.

d. Toplumsal Farkındalık

• Eğitim ve Bilinçlendirme: Su tasarrufu konusunda toplumun bilinçlendirilmesi, uzun vadeli çözümler için kritik önemdedir.
• Sürdürülebilir Tüketim Alışkanlıkları: Evlerde, otellerde ve turistik tesislerde suyun daha az tüketilmesi için alışkanlıkların değiştirilmesi teşvik edilmelidir.[45]
• Eğitim Kampanyaları: Okullarda su tasarrufu bilincini geliştirecek müfredat düzenlemeleri yapılmalı; kamu spotları, çeşitli etkinlikler ve atölyeler aracılığıyla halkın su tüketim alışkanlıklarını değiştirecek kampanyalar organize edilmelidir.
• Yerel Katılım: Yörelerde yurttaşların ve çiftçilerin su yönetimi süreçlerine katılımı sağlanarak, havza bazlı yönetim planları daha etkili hale getirilmelidir.[46]

e. Uluslararası İş birlikleri

Sınır Ötesi Su Yönetimi: Türkiye’nin Fırat-Dicle gibi sınır ötesi su kaynaklarına sahip olması nedeniyle, komşu ülkelerle su paylaşımı konusunda anlaşmalar ve iş birlikleri geliştirilmelidir.

5. Gelecek Perspektifi

Türkiye, su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi açısından önemli bir dönemeçte bulunmaktadır. Artan nüfus, iklim değişikliği, tarım ve sanayi sektörlerinin yüksek su talebi ve bölgesel eşitsizlikler, su kıtlığı riskini artırmaktadır.[47] TÜİK, DSİ ve WWF gibi kaynaklar, Türkiye’nin kişi başına düşen su miktarının önümüzdeki yıllarda kritik seviyelere düşeceğini göstermektedir.[48] Bu durum hem çevresel hem de ekonomik riskler taşımaktadır.

Su kıtlığına karşı etkili çözümler, teknolojik yenilikler, altyapı yatırımları ve toplumsal farkındalıkla mümkündür. Alternatif su kaynaklarının kullanımı, kayıp-kaçak oranlarının azaltılması ve havza bazlı yönetim politikaları, Türkiye’nin su kaynaklarını daha verimli kullanmasını sağlayabilir.[49] Aksi takdirde, su kıtlığı ekonomik kayıplara, tarımsal verimlilikte düşüşe ve toplumsal sorunlara yol açabilir.

Türkiye’nin su kaynaklarını korumak ve sürdürülebilir bir gelecek inşa etmek için bugünden harekete geçilmesi şarttır. Bilimsel veriler ışığında geliştirilecek politikalar ve toplumsal bir seferberlik kapsamında yer alacak bireysel düzeydeki önlemler, bu kritik sorunun çözümünde belirleyici olacaktır.

6. Su Manifestosu: Ne Yapmalı?

1. Su kaynaklarını korumak, verimli kullanmak ve su kıtlığına karşı önlem almak için su arzı ve tüketimi emekçi halkın ihtiyaçları doğrultusunda merkezi olarak planlanmalıdır.
2. DSİ tarımsal sulama için yeniden yapılandırılmalıdır. Su kaynakları devlet kontrolünde verimli kullanılmalı, kayıplar azaltılmalı ve atıksuların geri kazanımı gerçekleştirilmelidir.
3. Yeraltı sularının özel şirketlere tahsisi ve ambalajlı su sektörü, su kaynaklarının talanına yol açmaktadır. Şebeke suyuna güvensizlik ve ticarileştirme politikaları halkımızı pahalı suya mahkûm etmiştir. Şebeke suyunun içilebilirliği güvence altına alınmalı ve su kaynakları devletleştirilmelidir.
4. Türkiye’de su kayıp-kaçak oranları yüksektir (İstanbul’da %18-19, bazı şehirlerde %40’ı aşmaktadır). Bu durum, kamu kaynaklarının israfıdır. Bu konuda verimlilik artırılmalı, kayıp-kaçaklar en aza indirilmelidir.
5. Merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasında su politikalarında uyumsuzluk ve siyasi gerilim, su yönetimini aksatmaktadır. Su politikalarının belirlenmesinde halkın ihtiyaçlarını gözeten merkezi planlama ve devlet kontrolü sağlanmalı, yerel yönetimler lağvedilerek, yerel ayakları olan merkezi bir devlet kurumlaşması yoluyla belediye hizmetleri verilmelidir.
6. İklim değişikliğine uyum sağlamak için kuraklığa dayanıklı tohumlar, damlama sulama gibi teknikler yaygınlaştırılmalı ve erken uyarı sistemleri geliştirilmelidir.
7. Akıllı su yönetimi sistemleri (IoT tabanlı sensörler, veri analitiği) ile su kullanımı izlenmeli, kayıplar tespit edilmeli ve sulama optimize edilmelidir.
8. Deniz suyu arıtma ve atık su geri dönüşüm süreçleri, yenilenebilir enerji kaynaklarıyla desteklenmelidir.
9. Yöresel yurttaş ve çiftçilerin su yönetimi süreçlerine katılımı sağlanarak havza bazlı yönetim planları daha etkili hale getirilmelidir.
10. Su kanunu güncellenmeli, özel sektörün yeraltı sularına erişimi kaldırılmalıdır.
11. Okullarda su tasarrufu müfredatı, kamu spotları ve merkezi/yerel çeşitli etkinlikler ve atölyelerle halkın su tüketim alışkanlıkları değiştirilmelidir.
12. Fırat-Dicle gibi sınır ötesi su kaynakları için komşu ülkelerle su yönetimi anlaşmaları yapılmalıdır.
13. Tarımsal ürünlerin ve sanayi mallarının su ayak izi hesaplanarak yüksek su tüketen ürünlerin üretimi yeniden değerlendirilmelidir.

Not: Bu makalenin içeriğinin oluşturulmasında YZ’den yararlanılmıştır.

---

[1] WWF Türkiye, Türkiye’de Su Kaynaklarının Güncel Durumu, 2023.

[2] Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), Türkiye Su Kaynakları Raporu, 2022

[3] Ibid.

[4] TÜİK, Çevresel Göstergeler 2022, 2022.

[5] DSİ, Türkiye Su Kaynakları Raporu, 2022.

[6] Ibid.

[7] TÜİK, Su İstatistikleri 2021, 2021.

[8] Ibid.

[9] WWF Türkiye, Türkiye’de Su Kaynaklarının Güncel Durumu, 2023.

[10] DSİ, Türkiye Su Kaynakları Raporu, 2022.

[11] Ibid.

[12] TÜİK, Çevresel Göstergeler 2022, 2022.

[13] DSİ, Türkiye Su Kaynakları Raporu, 2022.

[14] TÜİK, Su İstatistikleri 2022, 2022.

[15] DSİ, Konya Kapalı Havzası Su Kullanımı Raporu, 2021.

[16] TÜİK, Su İstatistikleri 2022, 2022.

[17] Sutema.org, Suyun Sektörel Kullanım Oranları, 2023.

[18] TÜİK, Su ve Atık Su İstatistikleri 2018, 2018.

[19] Ibid.

[20] Yaşar Üniversitesi, Türkiye’de Su Tüketimi ve Kayıp-Kaçak Oranları, 2022.

[21] Sutema.org, Turizm Sektörünün Su Tüketimi, 2023.

[22] Ibid.

[23] Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM), İklim Değişikliği ve Türkiye Raporu, 2023.

[24] Ibid.

[25] Atlas SCC, Türkiye’de Su Kıtlığı ve İklim Krizi, 2023.

[26] WWF Türkiye, Türkiye’de Su Kaynaklarının Güncel Durumu, 2023.

[27] TÜİK, Su İstatistikleri 2021, 2021.

[28] Bilim ve Aydınlanma Akademisi, Ege Bölgesi’nde Su Krizi ve Altın Madenciliği, 2023.

[29] MGM, İklim Değişikliği ve Türkiye Raporu, 2023.

[30] Ibid.

[31] Prof. Dr. Nurdan Yıldırım, Evsel Su Tüketimi ve Tasarruf Potansiyeli, 2022.

[32] Ibid.

[33] DSİ, Sulama Sistemleri Modernizasyon Planı, 2022.

[34] Yaşar Üniversitesi, Türkiye’de Su Tüketimi ve Kayıp-Kaçak Oranları, 2022.

[35] FAO, Climate-Smart Agriculture Sourcebook, 2021.

[36] UNESCO, The United Nations World Water Development Report 2020: Water and Climate Change.

[37] Sutema.org, Alternatif Su Kaynakları ve Deniz Suyu Arıtma, 2023.

[38] Ibid.

[39] Ibid.

[40] IRENA, Renewable Energy in Desalination: Opportunities and Challenges, 2020.

[41] Tarım ve Orman Bakanlığı, Ulusal Su Planı 2030, 2022.

[42] DSİ, Havza Bazlı Su Yönetimi Stratejileri, 2022.

[43] Ibid.

[44] Water Footprint Network, Water Footprint Assessment Manual: Setting the Global Standard, 2020.

[45] Sutema.org, Sürdürülebilir Su Tüketimi Alışkanlıkları, 2023.

[46] FAO, Community-Based Water Management Strategies, 2021.

[47] WWF Türkiye, Türkiye’de Su Kaynaklarının Güncel Durumu, 2023.

[48] TÜİK, DSİ ve WWF Türkiye, Çeşitli Raporlar, 2021-2023.

[49] Tarım ve Orman Bakanlığı, Ulusal Su Planı 2030, 2022.