Osmanlı’nın Maddi Tarihi: Hikmet Kıvılcımlı’nın Perspektifinden Osmanlı Düzeni

Giriş

Türkiye’nin önde gelen Marksist/devrimci düşünürlerinden Hikmet Kıvılcımlı’nın Osmanlı Tarihinin Maddesi adlı eserini ele alacağız. Bu eser, Osmanlı tarihini klasik anlatılardan farklı olarak, Marksist materyalist bir perspektiften, yani ekonomik altyapı, üretim ilişkileri ve sınıfsal çelişkiler üzerinden analiz ediyor. Osmanlı’nın tımar sisteminden sınıfsal ilişkilerine, düzenin çözülüşünden kapitalist ilişkilerin filizlenmesine kadar geniş bir yelpazede, imparatorluğun tarihsel dinamiklerini inceliyor. Kıvılcımlı’nın özgün kavramlarını, bölgesel farklılıkları ve Osmanlı düzeninin ayrıntılarını tartışacağız.

Bölüm 1: Kıvılcımlı’nın Materyalist Tarih Anlayışı ve Osmanlı’ya Yaklaşımı

Hikmet Kıvılcımlı, Osmanlı tarihini Marksist materyalist tarih anlayışıyla ele alan öncü bir düşünürdür. Materyalist tarih anlayışı, tarihsel süreçlerin maddi koşullara, yani üretim araçlarının mülkiyetine ve üretim ilişkilerine dayandığını savunur. Kıvılcımlı, bu çerçevede Osmanlı’yı bir imparatorluktan ziyade, ekonomik ve toplumsal bir sistem olarak analiz eder. Ona göre, toplumların gelişimi, artı-ürün’ün (üreticilerin ihtiyaç fazlası üretimi) nasıl toplandığı ve dağıtıldığına bağlıdır. Osmanlı’da bu artı-ürün, devletin merkezi otoritesi aracılığıyla toplanır ve bu, Kıvılcımlı’nın Asyatik üretim tarzı kavramıyla açıklanır.

Asyatik üretim tarzı, Marx’ın Asya toplumlarını tanımlamak için kullandığı bir modeldir. Bu modelde, devlet toprak mülkiyetine sahiptir ve köylüler, artı-ürünü devlete vergi olarak aktarır. Kıvılcımlı, Osmanlı’yı bu modelin tipik bir örneği olarak görür ve Batı Avrupa’daki feodalizmle karşılaştırır. Batı’da feodal beyler toprağın doğrudan sahibi iken, Osmanlı’da devlet, Doğu despotizmi olarak adlandırdığı merkezi bir otoriteyle toprağı kontrol eder. Bu, yerel güç odaklarının bağımsız bir feodal sınıf haline gelmesini engeller. Kıvılcımlı, Osmanlı’yı “barbarlık aşaması” olarak tanımladığı bir toplumsal formasyon içinde ele alır; bu, Marksist tarih teorisinde, köleci toplum ile feodalizm arasındaki geçiş dönemine işaret eder. Osmanlı, bu aşamada, göçebe Türkmen topluluklarının tarımsal üretime geçişiyle şekillenmiştir.

Kıvılcımlı’nın eseri, Osmanlı tarihini yalnızca siyasi olaylar veya askeri fetihler üzerinden değil, üretim ilişkileri, sınıfsal çelişkiler ve ekonomik dönüşümler üzerinden sistematik bir şekilde inceler. Bu yaklaşım, Osmanlı’yı bir toplumsal sistem olarak anlamamızı sağlar. Şimdi, bu sistemin ekonomik temelini oluşturan tımar sistemine yakından bakalım.

Bölüm 2: Tımar Sistemi: Osmanlı Ekonomisinin Belkemiği

Osmanlı ekonomisinin kalbi, tımar sistemidir. Kıvılcımlı, bu sistemi Asyatik üretim tarzının en net yansıması olarak tanımlar. Tımar sistemi, devletin toprağı sipahilere (askeri yöneticilere) kullanım hakkı olarak dağıtması, ancak mülkiyetin devlette kalması esasına dayanır. Sipahiler, tımar topraklarından elde edilen artı-ürün ile asker yetiştirir ve devletin askeri gücünü desteklerdi. Köylüler, toprağı işleyen temel üretici sınıf olarak, ürünün bir kısmını vergi olarak devlete ve sipahiye aktarırdı. Bu sistem, devletin hem ekonomik hem de askeri kontrolünü merkezi bir şekilde sürdürmesini sağlardı.

Kıvılcımlı, tımar sistemini Batı feodalizmiyle karşılaştırır ve önemli farklar olduğunu vurgular. Batı’da feodal beyler toprağın sahibi iken, Osmanlı’da devlet mülkiyeti esastı. Bu durum, yerel güç odaklarının bağımsız bir feodal sınıf haline gelmesini engelledi ve devletin Doğu despotizmi karakterini güçlendirdi. Köylüler, Batı’daki serflerden farklı olarak teorik olarak özgürdü, ancak pratikte devlete ve sipahilere bağımlıydı. Artı-ürün, merkezi otorite tarafından sistematik bir şekilde toplanır ve yeniden dağıtılırdı.

Tımar sistemi, Osmanlı’nın kuruluş (13. yüzyıl sonu - 14. yüzyıl) ve yükseliş (15. - 16. yüzyıl) dönemlerinde son derece etkiliydi. İstanbul’un 1453’teki fethi, geniş toprakların yönetimi ve düzenli vergi toplama, bu sistemin başarısını gösterir. Ancak, 16. yüzyılın sonlarından itibaren sistemde ciddi bir çözülme başladı. Bu çözülüş, hem küresel hem de içsel dinamiklerden kaynaklanıyordu. Kıvılcımlı, bu süreci Anadolu, Balkanlar ve Ortadoğu gibi farklı bölgelerdeki dinamiklerle de ilişkilendirir. Örneğin, Anadolu’da köylülerin yoğun sömürüsü ve göç hareketleri, Balkanlar’da ise gayrimüslim toplulukların ticari faaliyetleri, tımar sisteminin farklı bölgelerde farklı şekillerde çözülmesine yol açtı.

Bölüm 3: Osmanlı Düzeninin Çözülüşü

Osmanlı düzeninin çözülüşü, Kıvılcımlı’nın eserinde merkezi bir tema olarak ele alınır ve tımar sisteminin bozulmasıyla başlar. Bu süreci tetikleyen faktörleri, küresel, içsel ve bölgesel dinamikler üzerinden inceleyelim.

a. Küresel Ekonomik Değişimler

16. yüzyılda Avrupa’daki Coğrafi Keşifler ve merkantilizmin yükselişi, dünya ticaret yollarını Akdeniz’den Atlantik’e kaydırdı. Osmanlı, İpek Yolu ve Baharat Yolu üzerindeki ticari hegemonyasını kaybetti. Bu durum, devletin gelirlerini azalttı ve tımar sistemini finanse etmeyi zorlaştırdı. Kıvılcımlı, bu küresel değişimlerin Osmanlı’nın tarım temelli ekonomisini derinden sarstığını vurgular. Özellikle Balkanlar’da, Avrupa ile ticaret yapan gayrimüslim tüccarların yükselişi, Osmanlı devletinin ekonomik kontrolünü zayıflattı. Ortadoğu’da ise, ticaret yollarının değişmesi, şehirlerin ekonomik önemini azalttı.

b. Tımar Sisteminin İçsel Zaafları

Tımar sisteminin bozulmasında içsel faktörler de kritikti. Merkezi otoritenin zayıflamasıyla, sipahilerin yerini mültezimler (iltizam sistemiyle vergi toplayanlar) ve yerel ayanlar aldı. İltizam sistemi, tımar gelirlerinin özel kişilere satılması anlamına geliyordu ve bu, devletin gelir kontrolünü zayıflattı. Ayrıca, tımarların bir kısmı özel mülkiyete, yani çiftliklere dönüştü. Bu, Asyatik üretim tarzının temel özelliği olan devlet mülkiyetinin çözülmesiydi. Anadolu’da çiftlikleşme, özellikle 17. yüzyılda, yerel ayanların güçlenmesine yol açtı. Balkanlar’da ise, gayrimüslim toplulukların ticari zenginleşmesi, tımar sisteminin yerine yeni ekonomik ilişkilerin filizlenmesini hızlandırdı.

c. Nüfus Artışı ve Toprak Krizi

16. yüzyılda artan nüfus, tarım arazilerine olan talebi artırdı ve köylüler üzerinde baskı yarattı. Anadolu’da, vergilerin ağırlaşması ve toprak kıtlığı, köylülerin köyleri terk etmesine ve “büyük kaçgun” adı verilen göçe yol açtı. Bu, tarımsal üretimin azalmasına ve tımar sisteminin gelir kaynaklarının zayıflamasına neden oldu. Kıvılcımlı, bu göçün özellikle Anadolu’daki köylü topluluklarında sınıfsal çelişkileri derinleştirdiğini belirtir. Balkanlar’da ise, daha heterojen bir nüfus yapısı nedeniyle, bu kriz farklı şekillerde kendini gösterdi; örneğin, gayrimüslim topluluklar ticarete yönelerek ekonomik güç kazandı.

d. Celali İsyanları ve Toplumsal Çelişkiler

Kıvılcımlı, 16. ve 17. yüzyıldaki Celali İsyanlarını, Osmanlı düzeninin çözülüşünün toplumsal bir yansıması olarak görür. Bu isyanlar, özellikle Anadolu’da, köylülerin artan vergilere ve yerel yöneticilerin baskısına karşı tepkisiydi. Kıvılcımlı, bu hareketleri, sınıf bilincinin ilkel bir biçimi olarak değerlendirir; köylüler, sömürüye karşı örgütlü bir direniş gösteremese de, ekonomik baskıya tepki olarak ayaklanıyordu. Celali İsyanları, devletin merkezi otoritesinin zayıfladığını ve tımar sisteminin toplumsal düzeni koruyamadığını gösterdi. Ortadoğu’da ise, bu tür isyanlar daha az etkiliydi, çünkü bölgenin ekonomik yapısı daha çok ticaret ve göçebe topluluklara dayanıyordu.

Bölüm 4: Sınıfsal İlişkiler ve Toplumsal Yapı

Kıvılcımlı, Osmanlı toplumunu sınıfsal bir perspektiften inceler ve temel sınıfları şu şekilde tanımlar:

• Yönetici Sınıf: Padişah, vezirler, üst düzey bürokratlar ve sipahiler, devletin ekonomik ve siyasi gücünü elinde tutardı. Tımar sistemi, bu sınıfın artı-ürün üzerinden zenginleşmesini sağlardı. Kıvılcımlı, bu sınıfın Doğu despotizmi içinde merkezi iktidarın temsilcisi olduğunu vurgular.
• Ulema: Din adamları, devletin ideolojik meşruiyetini sağlayan bir sınıftı. İslam’ı toplumsal düzenin bir aracı olarak kullanıyorlardı, ancak ekonomik üretimden ziyade ideolojik bir rol oynuyorlardı. Anadolu’da ulema, köylülerin sömürülmesini meşrulaştıran fetvalar üretirken, Balkanlar’da daha çok dini eğitim ve yönetimle etkiliydi.
• Köylüler: Toplumun temel üretici sınıfı olan köylüler, tarımsal üretimi gerçekleştirirdi. Artı-ürünlerinin çoğu devlet ve sipahiler tarafından alınırdı. Kıvılcımlı, köylülerin Batı’daki serflerden farklı olarak teorik olarak özgür, ancak pratikte devlete bağımlı olduğunu belirtir. Anadolu’da köylüler yoğun sömürüye maruz kalırken, Balkanlar’da gayrimüslim köylüler cizye vergisiyle farklı bir ekonomik yük altındaydı.
• Esnaf ve Tüccarlar: Şehirlerdeki lonca sistemi, esnaf ve tüccarların üretim ve ticaretini düzenliyordu. Ancak, devletin ekonomik kontrolü ve lonca sisteminin katılığı, bu sınıfın kapitalist bir burjuvaziye dönüşmesini engelledi. Balkanlar’da, özellikle gayrimüslim tüccarlar, Avrupa ile ticarette daha aktifti.
• Gayrimüslimler: Hristiyanlar ve Yahudiler, özellikle Balkanlar ve Ortadoğu’da ticarette aktifti ve cizye vergisi öderdi. Kıvılcımlı, bu grupların kapitalist ilişkilerin taşıyıcısı olmaya başladığını, ancak devletin kontrolü nedeniyle bunun sınırlı kaldığını belirtir.

Osmanlı’daki sınıfsal karşıtlıklar, Batı feodalizminden farklıydı. Batı’da feodal beyler ile serfler arasındaki mücadele belirleyiciyken, Osmanlı’da karşıtlıklar ve çelişkiler devlet ile üretici sınıflar arasında yoğunlaşırdı. Tımar sisteminin çözülmesi, bu karşıtlıkları daha görünür hale getirdi. Anadolu’da köylü isyanları, Balkanlar’da ise gayrimüslim tüccarların yükselişi, bu çelişkilerin bölgesel farklılıklarını ortaya koydu.

Bölüm 5: İdeolojik Şekillenme: Din ve Devlet

Osmanlı düzeninin ideolojik temelini, İslam ve devlet otoritesi oluşturuyordu. Kıvılcımlı, İslam’ın hem birleştirici hem de statükoyu koruyan bir ideolojik araç olduğunu savunur. Ulema sınıfı, şeriat kurallarıyla toplumsal düzeni destekler ve devletin merkezi iktidarını meşrulaştırırdı. Örneğin, tımar sisteminin vergilendirme mekanizması, İslam’ın adalet ve cihad kavramlarıyla meşrulaştırılırdı. Ancak, Kıvılcımlı, dinin bu rolünün ekonomik altyapıya bağlı olduğunu vurgular. Ekonomik krizler ve tımar sisteminin bozulması, ulemanın meşruiyetini zayıflattı. Anadolu’da, köylü isyanları sırasında ulemanın fetvaları etkisini yitirirken, Balkanlar’da gayrimüslim topluluklar dini otoriteye daha az bağlıydı.

Bölüm 6: Kapitalist İlişkilerin Filizlenmesi

Osmanlı düzeninin çözülüşü, kapitalist ilişkilerin filizlenmesine yol açtı, ancak Kıvılcımlı’ya göre bu süreç sınırlı kaldı. Kapitalist ilişkilerin gelişimini şu unsurlar üzerinden ele alır:

• Tüccar Sınıfının Yükselişi: Avrupa’daki merkantilizmin etkisiyle, özellikle Balkanlar’daki gayrimüslim tüccarlar (Rumlar, Ermeniler, Yahudiler) ticarette öne çıktı. Ancak, lonca sistemi ve devletin ekonomik kontrolü, bu sınıfın burjuvaziye dönüşmesini engelledi.
• Çiftlikleşme ve Özel Mülkiyet: Tımar sisteminin bozulmasıyla, Anadolu’da ve Balkanlar’da topraklar çiftliklere dönüştü. Bu, kapitalist tarımın bir işaretiydi, ancak yerel ayanların kontrolünde sınırlı kaldı.
• Dış Borçlanma: 18. yüzyıldan itibaren Osmanlı, Avrupa’dan borç almaya başladı. Galata bankerleri, finansal aracılıkta önemli bir rol oynadı. Kıvılcımlı, bu borçlanmayı kapitalist dünya sistemine eklemlenme olarak görür, ancak bu süreç Osmanlı’yı bağımlı bir ekonomiye dönüştürdü.
• Sanayi ve Üretim Eksikliği: Avrupa’daki Sanayi Devrimi’ne karşılık, Osmanlı’da lonca sistemi modern üretimi engelledi. Anadolu’da tarımsal üretim baskın kalırken, Balkanlar’da ticari faaliyetler daha yoğundu.

Bölüm 7: Osmanlı’nın Çöküşü ve Yarı-Sömürgeleşme

Kıvılcımlı, Osmanlı’nın çöküşünü, tımar sisteminin bozulması, küresel ekonomik değişimler ve merkezi otoritenin zayıflamasıyla açıklar. Celali İsyanları, bu krizin toplumsal yansımasıydı. Kapitalist ilişkilerin filizlenmesi, Osmanlı’yı modern bir kapitalist ekonomiye dönüştürmedi; aksine, yarı-sömürge bir konuma getirdi. Dış borçlanma ve Avrupa’ya ekonomik bağımlılık, Osmanlı’nın bağımsızlığını yitirmesine neden oldu.

Bölüm 8: Kıvılcımlı’nın Katkısı

Kıvılcımlı’nın Osmanlı Tarihinin Maddesi, Osmanlı tarihine materyalist bir perspektif sunan öncü bir eserdir. Asyatik üretim tarzı, tımar sistemi ve sınıfsal analizler, Osmanlı’yı ekonomik ve toplumsal bir sistem olarak anlamamızı sağlar. Eser, Osmanlı tarihine özgün bir bakış ve tarih yazımına katkı sunar. Hikmet Kıvılcımlı’nın Osmanlı Tarihinin Maddesi, Osmanlı’yı maddi koşullar üzerinden anlamak isteyenler için bir başyapıttır.