Sovyetler Birliği'nde Yaşam, Emek ve İşçi Sağlığı

Özet

Bu yazı, 1937 tarihli "Sovyetler Birliği'nde Yaşam ve Emek" broşürü ile SSCB'nin ilk yıllarındaki İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği (İSG) uygulamalarına dair ek metinleri sentezleyerek, Sovyetler Birliği'ndeki emekçilerin koşullarına ilişkin bir analiz sunmaktadır. Temel tez, 1917 Ekim Devrimi'nin, Çarlık Rusyası'nın ağır sömürü koşullarına kıyasla işçi sınıfı için köklü ve olumlu bir dönüşüm yarattığıdır.

Temel Bulgular:

1. Ekonomik Refah Artışı: Sovyetler Birliği'nde ücretler, devrim öncesi döneme göre hem nominal olarak katlanarak artmış hem de perakende fiyatlarındaki düşüşlerle reel alım gücü yükselmiştir. Gıda, giyim ve mobilya gibi tüketim mallarına yapılan harcamalarda belirgin artışlar kaydedilmiştir.

2. "Sosyalleştirilmiş Ücretler": Nakit ücretlerin ötesinde, işçiler ulusal gelirden ayrılan fonlarla finanse edilen geniş kapsamlı sosyal hizmetlerden yararlanmıştır. Bu hizmetler; ücretsiz sağlık, sanatoryumlar, dinlenme evleri, kreşler ve eğitim olanaklarını içermekte olup, işçinin toplam gelirinin yaklaşık üçte birini oluşturmuştur.

3. Çalışma Koşullarının İyileştirilmesi: Çarlık dönemindeki 10 saati aşan iş günü, Sovyetler Birliği'nde 7 saate, tehlikeli işlerde ise 6 hatta 4 saate indirilmiştir. Fazla mesai sendika iznine tabi kılınmış, yıllık ücretli izinler standart hale getirilmiş ve tehlikeli işlerde çalışanlar için uzatılmıştır.

4. Üretkenlik ve Stakhanov Hareketi: Emek üretkenliğinin artırılması, sosyalizmin temel bir hedefi olarak benimsenmiştir. Stakhanov Hareketi gibi işçi inisiyatifleri, sömürü aracı olarak değil, daha rasyonel çalışma yöntemleriyle hem bireysel kazancı hem de toplumsal refahı artırmanın bir yolu olarak sunulmuştur. Bu sistem, yetenekli işçilerin müdürlük gibi üst düzey pozisyonlara yükselmesini sağlayarak sosyal hareketliliği teşvik etmiştir.

5. Sendikaların Merkezi Rolü: Çarlık döneminde yasa dışı olan sendikalar, Sovyet sisteminde devletin temel kurumlarından birine dönüşmüştür. Sendikalar; sosyal sigorta fonlarının yönetimi, fabrika teftişi, iş güvenliği kurallarının uygulanması, toplu sözleşmeler, kültürel faaliyetler ve üretim planlaması gibi geniş yetkilerle donatılmıştır.

6. Kapsamlı İşçi Sağlığı ve Güvenliği (İSG) Sistemi: SSCB, devrimden hemen sonra dünyadaki en kapsamlı sosyal sigorta sistemlerinden birini kurmuştur. İSG, genel sağlık hizmetleriyle bütünleşik, önleyici hekimliği merkeze alan, sendikaların tam denetiminde ve devlet tarafından finanse edilen bir yapıya kavuşturulmuştur. Bilimsel enstitüler, işyerlerindeki riskleri azaltmak için standartlar belirlemiş ve bu standartlar Batı ülkelerindekinden daha katı olacak şekilde uygulanmıştır.

1. İki Dönemin Karşılaştırılması: Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliği

1917 Ekim Devrimi öncesi Çarlık Rusyası ile 1930'ların Sovyetler Birliği arasında keskin tezat bulunmaktadır. Çarlık dönemi; düşük ücretler, uzun çalışma saatleri, sağlıksız barınma koşulları, yetersiz işçi koruma yasaları ve baskı altındaki sendikal faaliyetlerle karakterize edilir. Buna karşılık, Sovyetler Birliği işçilere daha yüksek bir yaşam standardı, daha iyi çalışma koşulları, kapsamlı sosyal güvenceler ve toplumun yönetiminde aktif roller sunmuştur. Bu karşılaştırma, devrimin işçi sınıfına getirdiği kazanımları vurgulamaktadır.

2. Ekonomik ve Sosyal Koşulların İyileştirilmesi

Ücretler ve Yaşam Standartları

Devrim öncesi Rusya'da ücretler oldukça düşük olup, 1913'te ortalama yıllık gelir 291 rubleydi. Sovyet döneminde ise ücretler hızla artmıştır. Birinci Beş Yıllık Plan (1928-1932) döneminde ikiye katlanan ücretler, İkinci Beş Yıllık Plan'ın ilk dört yılında bir kez daha neredeyse ikiye katlanarak 1936'da ortalama 2.770 rubleye ulaşmıştır.

Sovyetler Birliği'nde Ortalama Yıllık Kazançlar, 1928-1936 (Ruble)

Yıl	Bütün İşletmeler ve Kurumlar	Temel Sanayi Kolları	İnşaat	Ulaşım
1928	703	870	996	861
1930	936	1.035	1.082	1.064
1932	1.427	1.473	1.509	1.506
1934	1.858	1.927	2.042	1.954
1935	2.269	2.375	2.497	2.389
1936	2.770	2.864	...	...

Reel ücretlerdeki artış daha da belirgindir. 1935'ten 1936'ya ortalama kazançlar %12 artarken, temel gıda maddelerinin fiyatları %10'dan fazla düşmüştür. Bu durum, aile bütçelerinde gıdaya ayrılan payın azalmasına, giyim, mobilya ve kültürel etkinliklere ayrılan payın ise önemli ölçüde artmasına yol açmıştır.

Ortalama İşçi Ailesi Harcamalarındaki Artış (1935-1936)

• Gıda Harcamaları: + %15,3

• Giyim: + %50,8

• Mobilya: + %48,4

• Kültürel Etkinlikler: + %47,5

"Sosyalleştirilmiş Ücretler" Kavramı

Sovyet işçisinin geliri sadece nakit ücretten ibaret değildir. "Sosyalleştirilmiş ücretler" olarak adlandırılan ve ulusal gelirden ayrılan fonlarla finanse edilen ek mal ve hizmetler, işçinin toplam refahında önemli bir paya sahiptir. 1935 verilerine göre bu sosyal gelirler, bir işçinin nakit ücretinin %34,5'ine denk gelmektedir. Bu fonlar şu hizmetleri finanse eder:

• Kreşler ve anaokulları

• Dinlenme evleri ve sanatoryumlar

• Sosyal sigorta, hastalık yardımları ve emeklilik

• Eğitim ve kültürel yardımlar (kulüpler, teknik okullar vb.)

• Hamilelik ve doğum sırasında kadınlara yapılan yardımlar

Barınma ve Sağlık Hizmetleri

• Barınma: Çarlık döneminde işçiler, oda başına 11'den fazla kişinin yaşadığı kalabalık ve sağlıksız gecekondu mahallelerinde veya fabrika barakalarında yaşarken, Sovyetler Birliği'nde yeni ve modern konutlar inşa edilmiştir. Kira harcamalarının aile gelirindeki payı devrim öncesi %15-20 seviyesinden, 1935'te %5'in altına düşmüştür. Şehirlerde elektrik, su ve kanalizasyon gibi belediye hizmetleri yaygınlaştırılmıştır.

• Sağlık: Sağlık hizmetleri herkes için ücretsiz ve erişilebilir hale getirilmiştir. 1913'te hiç bulunmayan fabrika sağlık klinikleri, 1935'te 7.587'ye ulaşmıştır. Hastane yatak sayısı 1913'te 175.600 iken 1937'de 619.800'e, doktor sayısı ise 19.875'ten 85.900'e (1934) yükselmiştir. Bu gelişmeler, tüberküloz gibi yoksullukla ilişkili hastalıkların görülme sıklığında dramatik düşüşlere yol açmıştır.

3. Çalışma Hayatının Dönüşümü

Çalışma Saatleri, İzinler ve Emeğin Korunması

Özellik	Çarlık Rusyası (1913)	Sovyetler Birliği (1930'lar)
Ortalama İş Günü	10 saat (sanayide 9,92 saat)	7 saatten az (sanayide 6,98 saat)
Tehlikeli İşler	Aynı veya daha uzun saatler	6 saat, bazı durumlarda 4 saat
Fazla Mesai	Kısıtlı değildi, ek ücret ödenmiyordu	Yılda 120 saat ile sınırlı, sendika izni gerekli, %150-200 ek ücret
Yıllık İzin	Yok	Asgari 12 iş günü ücretli izin (tehlikeli işlerde 36 güne kadar)
Emeğin Korunması	Yetersiz ve uygulanmayan yasalar, işveren lehine para cezaları	Kapsamlı İş Kanunu, sendika denetiminde güvenlik ve sanitasyon
Çocuk İşçiliği	12 yaşından büyüklere izin veriliyordu	16 yaşından küçüklere yasak (istisnalar hariç)

Sovyet İş Kanunu, tüm çalışanları kapsamakta ve uygulanması sendikalara emanet edilmiştir. Sendika müfettişleri, iş güvenliği kurallarını ihlal eden yönetimlere para cezası verme yetkisine sahiptir.

Ücret Ödeme Yöntemleri ve Parça Başı Çalışma

Sovyetler Birliği'nde ücretler, yapılan işin niteliğine ve niceliğine göre belirlenir ve ücret eşitliği (uravnilovka) uygulaması, vasıfsızlaşmaya yol açtığı ve üretkenliği düşürdüğü gerekçesiyle terk edilmiştir. Bu bağlamda, parça başı çalışma yöntemi yaygınlaşmıştır.

Belgede, kapitalist ülkelerde bir sömürü aracı olarak görülen parça başı çalışmanın, Sovyetler Birliği'nde farklı bir nitelik taşıdığı savunulur:

• Amaç: İşçileri hızlandırmak yerine, emek organizasyonunu iyileştirmek ve üretkenlik artışını ödüllendirmektir.

• Koşullar: Kısa iş günü (6-7 saat), sıkı güvenlik yasaları ve işsizliğin olmaması gibi koşullar altında uygulanır.

• Sonuç: Ücretlerin düşmesine değil, artmasına yol açar. Artan üretkenlik işten çıkarmalara neden olmaz.

4. Üretkenlik ve İşçinin Yeni Rolü

Sovyet işçisinin kendisi, sınıfı ve toplumu için çalıştığı, bu nedenle işine karşı yaratıcı ve sahiplenici bir tutum geliştirdiği vurgulanır. Bu tutum, çeşitli kitle hareketlerinde somutlaşmıştır.

Sosyalist Rekabet ve Stakhanov Hareketi

• Sosyalist Rekabet ve Şok Tugayları: Beş Yıllık Planların başarısı için fabrikalarda üretimi artırmayı hedefleyen, işçiler arası yarışmalardır.

• Stakhanov Hareketi: 1935'te madenci Aleksey Stakhanov ile başlayan bu hareket, mevcut tekniğin daha verimli kullanılmasına dayanır. İşçiler, bireysel inisiyatifleriyle iş süreçlerini rasyonelleştirerek (gereksiz hareketleri elemek, iş bölümünü iyileştirmek vb.) üretim rekorları kırmışlardır. Bu hareket, fiziksel efordan çok, aklın ve tekniğin kullanımına dayanır ve yüksek üretkenlik, doğrudan daha yüksek ücretlerle ödüllendirilir.

"Fırsat Ülkesi": Sosyal Hareketlilik

Sovyetler Birliği'nin, yetenekli işçilere yükselme fırsatı sunan bir "fırsat ülkesi" olduğu belirtilir. Sıradan bir yüksek fırın işçisi olan Korabov'un, eğitim alarak mühendisliğe, şefliğe ve nihayetinde devasa Magnitogorsk fabrikasının müdürlüğüne yükselmesi örnek olarak verilir. Bu, eski rejimde mümkün olmayan bir sosyal hareketliliğin kapılarının açıldığını göstermektedir.

5. Sendikaların Merkezi Rolü

Tarihsel Gelişim ve Büyüme

Çarlık döneminde yasa dışı ve üyeleri sürgüne gönderilen sendikalar, devrim sonrası dönemde muazzam bir büyüme göstermiştir. 1917'de birkaç bin olan üye sayısı, 1937'de 22 milyonu aşarak Sovyet sendikalarını dünyanın en büyük işçi örgütü haline getirmiştir. Üyelik zorunlu olmasa da sağladığı avantajlar nedeniyle sendikalaşma oranı %83'e ulaşmıştır.

Genişletilmiş İşlevler

Sovyet sendikaları, Batılı muadillerinden çok farklı ve daha geniş işlevlere sahiptir:

1. Sosyal Sigorta Yönetimi: 1933'te Çalışma Komiserliği lağvedilmiş ve tüm sosyal sigorta fonlarının (hastalık, emeklilik, tatil vb.) yönetimi sendikalara devredilmiştir.

2. Fabrika Denetimi: İş güvenliği ve İş Kanunu'nun uygulanmasını denetleyen fabrika müfettişleri doğrudan sendikalar tarafından seçilir ve geri çağrılabilir.

3. Toplu Pazarlık: Ücretler, çalışma koşulları ve sosyal fonlar, sendikalar ile işletme yönetimleri arasında yapılan toplu sözleşmelerle belirlenir.

4. Üretim Planlaması: Sendikalar, Devlet Planlama Komisyonu'nun planlarına temel teşkil eden verileri hazırlar ve fabrika düzeyinde "karşı planlama" yaparak üretim hedeflerinin belirlenmesine katılırlar.

5. Kültürel ve Eğitsel Faaliyetler: Kulüpler, kütüphaneler, dersler ve spor etkinlikleri aracılığıyla işçilerin kültürel ve teknik gelişimini teşvik ederler.

6. İşçi Sağlığı ve Güvenliği (İSG) Sisteminin Kurulması

Devrim Öncesi ve Sonrası

Çarlık döneminde İSG çabaları yetersiz ve yasal düzenlemeler etkisizdi. 1917 Ekim Devrimi'nden hemen sonra, 13 Kasım 1917'de yayınlanan bir kararname ile "Ücretli Emekçiler için Tam Sosyal Sigorta" getirilmiştir. Bu sistem; hastalık, kaza, yaşlılık, işsizlik gibi tüm riskleri kapsıyor, maliyeti tamamen işveren tarafından karşılanıyor ve sigortalıların tam kontrolünü öngörüyordu.

Sovyet İSG Modelinin Temel İlkeleri

• Önleyicilik: Sistem, tedavi edici hizmetlerden çok koruyucu ve önleyici hizmetlere odaklanmıştır. Sovyet sağlık bütçesinin %60'ı bu alana ayrılmıştır.

• Bütüncül Yaklaşım: İşçi sağlığı, genel sağlık hizmetlerinden ayrı tutulmamış, Sağlık Bakanlığı'na (Narkomzdraw) bağlı bütünleşik bir yapı içinde ele alınmıştır.

• Bilimsel Temel: İş Hijyeni ve Meslek Hastalıkları Enstitüleri gibi kurumlar, meslek hastalıkları ve endüstriyel hijyen üzerine araştırmalar yapmış, çalışma ortamlarındaki toksik maddeler için bilimsel temelli "Makul Azami Konsantrasyon" (MAK) değerleri belirlemiştir.

• Sendika Denetimi: İSG hizmetlerinin uygulanması ve denetlenmesi tamamen sendikaların sorumluluğundadır. Sosyal sigorta fonlarının sendikalara devredilmesiyle bu kontrol pekiştirilmiştir.

• Ücretsiz ve Kapsayıcı Hizmet: Tüm sağlık hizmetleri devlet tarafından ücretsiz olarak sunulmuş ve sadece işçiyi değil, ailesini de kapsayacak şekilde genişletilmiştir.

Kurumsal Yapılanma

• İşyeri Sağlık Birimleri: 250'den fazla işçi çalıştıran her işyerinde sağlık merkezi (dispanser, poliklinik, ambulatoryum) kurulması zorunludur. Bu birimler, işe giriş ve periyodik muayeneler, ilk yardım ve atölyelerin hijyen denetimi gibi görevleri yerine getirir.

• SANEPİD İstasyonları: Çevre ve işyeri sağlığı standartlarının uygulanmasını denetleyen sanitasyon-epidemiyoloji istasyonları, sistemin belkemiğini oluşturmuştur.

• Meslek Hastalıkları Enstitüleri: Meslek hastalıklarının etiyolojisi, önlenmesi ve tedavisi üzerine uzmanlaşmış araştırma ve tedavi merkezleridir.

• Çekoslovakya Modeli: Benzer bir model, Çekoslovakya'da da uygulanmıştır. İşyerleri tehlike seviyesine göre sınıflandırılmış, işçi sağlığı hizmetleri bu sınıflandırmaya göre örgütlenmiş ve sistemin merkezine "işyeri hekimi" yerleştirilmiştir.

Yararlanılan Kaynak: Sovyetler Birliği'nde Yaşam ve Emek, Robert W. Dunn ve George Wallace, Çeviren: Akif Akalın, New York: International Publishers, 1937