İhanete Uğrayan Sosyalizm

İhanete Uğrayan Sosyalizm: Sovyetler Birliği'nin Çöküşü Üzerine Bir Değerlendirme | Roger Keeran ve Thomas Kenny

Özet

Bu yazı, Roger Keeran ve Thomas Kenny'nin "İhanete Uğrayan Sosyalizm" adlı eserindeki temel argümanları ve bulguları sentezleyerek Sovyetler Birliği'nin (SSCB) çöküşünün dinamiklerini analiz etmektedir. Eserin temel tezi, çöküşün sosyalizmin doğasında var olan kusurlardan veya kaçınılmaz bir ekonomik krizden kaynaklanmadığı, aksine Mihail Garbaçov'un 1986'dan sonra uyguladığı bilinçli politikaların doğrudan bir sonucu olduğudur. Bu politikalar, Sovyetler Birliği Komünist Partisi (SBKP) içinde Nikolay Buharin ve Nikita Hruşçov gibi figürlerle temsil edilen uzun süreli bir "sağ eğilimin" doruk noktasını temsil etmektedir.

Bu sağ eğilimin maddi zemini, özellikle Brejnev dönemindeki ideolojik durağanlık ve gevşeklik sayesinde serpilip büyüyen "ikinci ekonomi" tarafından oluşturulmuştur. Yasal ve yasadışı özel ekonomik faaliyetleri kapsayan bu ikinci ekonomi, sosyalist planlı ekonomiyi baltalamış, Parti ve devlet aygıtında derin bir yolsuzluk ağı yaratmış ve özel mülkiyet ile piyasa mekanizmalarından çıkar sağlayan yeni bir küçük burjuva katmanının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Garbaçov'un reformları, bu katmanın çıkarlarını yansıtmış ve onlara meşruiyet kazandırmıştır.

Kitap, Yuri Andropov'un kısa süreli liderliğinin, çöküşe giden yolda geçerli ve umut vadeden bir alternatif olduğunu öne sürmektedir. Andropov'un disiplini artırma, yolsuzlukla mücadele etme ve ekonomik verimliliği sosyalist çerçeve içinde iyileştirme politikaları, sistemi yıkmadan reform yapmanın mümkün olduğunu göstermiştir. Ancak Andropov'un erken ölümü bu fırsatın kaybedilmesine yol açmıştır. Garbaçov, başlangıçta Andropov'un izinden gidiyor gibi görünse de, 1987-1988 yıllarını kapsayan dönüm noktasında radikal bir kırılma yaşayarak Parti'nin öncü rolünü, merkezi planlamayı ve uluslararası dayanışmayı tasfiye eden politikalara yönelmiştir. Sonuç olarak, çöküş bir "ihanet" olarak nitelendirilmekte; dış baskılar ve iç sorunlar bir zemin hazırlamış olsa da, nihai darbenin tepeden, bizzat Genel Sekreter ve onun müttefikleri tarafından indirildiği savunulmaktadır.

Giriş: Çöküşün Anlamı ve Sovyet Başarıları

Sovyetler Birliği'nin ortadan kalkması, 20. yüzyılın en sarsıcı olaylarından biri olarak yalnızca dünya güç dengesini değiştirmekle kalmamış, aynı zamanda kapitalizme bir alternatifin mümkün olduğuna inananlar için derin bir kayıp anlamına gelmiştir. Çöküş, sağ kanat tarafından kapitalizmin nihai zaferi ve "tarihin sonu" olarak ilan edilirken, sosyalist projenin kazanımlarının göz ardı edilmesine yol açmıştır. Oysa SSCB, tüm sorunlarına rağmen insanlık tarihinde eşi benzeri görülmemiş başarılara imza atmıştır.

• Ekonomik ve Sosyal Başarılar: SSCB, eski düzenin sömürücü sınıflarını ortadan kaldırmanın yanı sıra enflasyon, işsizlik, etnik ve ulusal ayrımcılık gibi kapitalizme özgü sorunlara son vermiştir. Elli yıl içinde sanayi üretimi ABD'nin %12'sinden %80'ine yükselmiştir.

• Sosyal Refah: Tüm yurttaşlar için ücretsiz ve erişilebilir sağlık hizmeti, barınma, eğitim, tam istihdam ve kültürel olanaklar sağlanmıştır. Kira, aile bütçesinin sadece %2-3'ünü oluştururken, kamu hizmetleri %4-5'lik bir paya sahipti. Kişi başına düşen doktor sayısı ABD'dekinin iki katıydı.

• Eşitlik: Ücretler ve gelirler arasındaki fark, kapitalist ülkelere kıyasla radikal biçimde azaltılmıştır. En yüksek gelirin ortalama işçi gelirinin yalnızca 10 katı olduğu bir ortamda, ABD'de bu oran 115 kat (1990'larda 480 kat) düzeyindeydi. Bu eşitleme, sübvansiyonlar ve "toplumsal ücret" (ücretsiz sosyal haklar) ile daha da ileri taşınmıştır.

• Kültürel Gelişim: Devlet sübvansiyonları sayesinde kitaplar, süreli yayınlar ve kültürel etkinlikler halkın geneli için erişilebilir kılınmıştır. UNESCO verilerine göre Sovyet yurttaşları, dünyadaki diğer bütün insanlardan daha fazla kitap okuyor ve daha fazla film izliyordu.

Bu başarılar, Sovyet sosyalizminin yıkılmasıyla nelerin kaybedildiğini açıkça ortaya koymaktadır. Çöküş, aynı zamanda sömürgeciliğe ve emperyalizme karşı önemli bir denge unsurunun ortadan kalkması ve ulusal kurtuluş hareketlerinin başlıca destekçisini yitirmesi anlamına gelmiştir.

Sovyet Siyasetinde İki Ana Eğilim

SBKP tarihi boyunca, sosyalizmin nasıl inşa edileceğine dair birbiriyle çatışan iki ana siyasi eğilim varlığını sürdürmüştür. Garbaçov'un politikaları sıfırdan yaratılmamış, bu tarihsel tartışmaların bir devamı niteliğinde olmuştur.

Sol Gelenek: Sınıf Mücadelesi ve Merkezi Planlama

Bu eğilim, Vladimir Lenin, Yosif Stalin ve Yuri Andropov gibi liderlerle temsil edilmiştir. Temel ilkeleri şunlardır:

• Sınıf Mücadelesinin Önceliği: Sosyalizmin inşası sürecinde sınıf mücadelesinin devam ettiği ve proletarya diktatörlüğünün zorunlu olduğu kabul edilir.

• Hızlı Sanayileşme ve Kolektivizasyon: Ülkenin ekonomik ve askeri olarak güçlenmesi için ağır sanayiye öncelik verilmesi ve tarımın kolektif mülkiyet temelinde yeniden örgütlenmesi savunulur. Stalin'in "tek ülkede sosyalizm" tezi, bu politikanın teorik temelini oluşturmuştur.

• Merkezi Planlamanın Rolü: Ekonominin, merkezi bir plan dahilinde, ulusal hedefler doğrultusunda yönetilmesi gerektiği savunulur.

• Ulusal Sorun: Ezilen ulusların kendi kaderini tayin hakkı ve ulusal kurtuluş mücadelelerinin önemi vurgulanırken, küçük burjuva milliyetçiliğinin tehlikelerine karşı mücadele edilir.

Sağ Gelenek: Uzlaşma ve Piyasa Mekanizmaları

Nikolay Buharin, Nikita Hruşçov ve nihayetinde Mihail Garbaçov bu eğilimin temsilcileridir. Bu yaklaşımın özellikleri şunlardır:

• Piyasa ve Özel Girişime Tolerans: Kapitalizme özgü unsurların (piyasa, özel mülkiyet, kâr güdüsü) sosyalizme entegre edilebileceği savunulur. Buharin'in NEP'i sosyalizme giden bir yol olarak görmesi ve "Kendinizi zenginleştirin" sloganı bu yaklaşımın erken bir örneğidir.

• Ademi Merkeziyetçilik: Ekonomik karar alma süreçlerinin yerel birimlere ve işletmelere devredilmesi gerektiği düşünülür. Hruşçov'un merkezi planlama dairelerini lağvetmesi bu politikanın bir yansımasıdır.

• Sınıf Mücadelesinin İhmali: Sınıf mücadelesinin önemini azaltır; Hruşçov'un "bütün halkın devleti" ve "bütün halkın partisi" gibi formülasyonları bu eğilimi yansıtır.

• Tüketim Odaklılık: Batı ile yaşam standartları ve tüketim malları üzerinden rekabet etme hedefi benimsenir. Bu durum, sosyalist hedeflerin "ideolojik toprak kaybına" uğramasına neden olmuştur.

Brejnev Dönemi: Durağanlık ve Biriken Sorunlar

Leonid Brejnev dönemi (1964-1982), "durağanlık" olarak nitelendirilir. Bu dönemde Hruşçov'un bazı aşırılıkları geri çevrilmiş ve merkezi planlamaya dönülmüştür. Ancak "kadrolarda istikrar" politikası, Parti aygıtının yaşlanmasına, yolsuzluğun ve verimsizliğin artmasına yol açmıştır. En önemlisi, bu dönemdeki ideolojik gevşeklik, "ikinci ekonomi"nin kontrolsüz bir şekilde büyümesi için elverişli bir ortam yaratmıştır. Ekonomik büyüme hızı yavaşlamaya başlamış olsa da, SSCB bu dönemde hâlâ önemli bir ekonomik güçtü ve askeri alanda ABD ile dengeyi sağlamıştı.

Yuri Andropov: Kaybedilen Bir Fırsat

Yuri Andropov'un 15 aylık kısa genel sekreterlik dönemi (1982-1984), çöküşe giden yolda kaçırılmış bir fırsat olarak sunulmaktadır. Andropov, sol geleneğe bağlı kalarak, sosyalizmi yıkmadan reform yapmayı hedeflemiştir:

• Disiplin ve Yolsuzlukla Mücadele: İş disiplinini artırmak, israfı önlemek ve Parti içindeki yolsuzlukların üzerine gitmek için kararlı bir kampanya başlatmıştır.

• Verimlilik Odaklı Reform: Bilimsel ve teknolojik ilerlemenin hızlandırılması (uskorenie), planlama ve yönetim mekanizmalarının iyileştirilmesi ve ücretlerin performansa bağlanarak eşitlikçiliğin olumsuz etkilerinin giderilmesi hedeflenmiştir.

• İdeolojik Kararlılık: İkinci ekonominin yıkıcı etkilerinin farkında olarak özel girişimciliğe ve "hak edilmemiş gelirlere" karşı net bir tavır almıştır.

• Dış Politikada Denge: Barış içinde bir arada yaşamayı savunurken, sınıf mücadelesinin uluslararası alanda devam ettiğini vurgulamış ve emperyalizme karşı tek taraflı ödünler vermeyi reddetmiştir.

Andropov'un programı, Garbaçov'un daha sonra izleyeceği yıkıcı yola karşı geçerli bir alternatif sunmaktaydı.

İkinci Ekonomi: Çöküşün Maddi Zemini

SSCB'nin çöküşünün ekonomik ve sosyal dinamiklerini anlamada merkezi bir kavram olan "ikinci ekonomi", hem yasal hem de yasadışı yollarla özel kazanç elde etmek amacıyla yürütülen tüm ekonomik faaliyetleri tanımlar.

Tanım ve Kapsam

• Yasal Faaliyet: Kolektif çiftlik üyelerinin kendi küçük arazilerinde yaptıkları üretim ve bunun pazarlarda satışı, özel konut sahipliği, hekimlerin, öğretmenlerin özel hizmetleri gibi faaliyetleri içerir.

• Yasadışı Faaliyet: Devletten malzeme, alet veya zaman çalmak, karaborsacılık, rüşvet, devlete ait kaynaklarla özel işler yapmak ve hatta devlete ait fabrikaların çatısı altında gizlice özel üretim yapan "yeraltı kapitalistleri"nin faaliyetlerini kapsar.

Büyüme ve Boyutlar

İkinci ekonomi, Stalin döneminde dizginlenmiş, Hruşçov döneminde yeniden canlanmış ve özellikle Brejnev dönemindeki gevşeklik sayesinde kontrolsüz bir şekilde büyümüştür.

• Ekonomik Büyüklük: Sovyet iktisatçı T. İ. Koryagina'ya göre, yasadışı ekonominin değeri 1960'larda 5 milyar ruble iken 1980'lerin sonunda 90 milyar rubleye ulaşmıştır. Bu, 1988'de ulusal gelirin yaklaşık %20'sine denk gelmektedir.

• İnsan Kapsamı: İkinci ekonomiye dahil olan insan sayısı 1974'te 17-20 milyon iken, 1989'da 30 milyona (nüfusun %12'si) yükselmiştir.

• Bölgesel Farklılıklar: İkinci ekonomi, Rusya gibi merkezi cumhuriyetlerden ziyade, güneydeki Kafkas ve Orta Asya cumhuriyetlerinde (Özbekistan, Gürcistan, Ermenistan) çok daha yaygındı.

Yıl	Ortalama Aylık Maaş (Milyar Ruble)	Toplam Harcanan ve Biriktirilen Para (Milyar Ruble)
1960	80,6	103,2
1970	122,0	223,2
1980	168,9	464,6
1988	219,8	718,4
Kaynak: T. İ. Koryagina'nın hesaplamalarına göre, harcamalardaki artışın yasal maaş artışını kat kat aşması, ikinci ekonominin büyüklüğünü göstermektedir.

 Yıkıcı Etkileri

İkinci ekonomi, Sovyet sisteminin temellerini birkaç yönden aşındırmıştır:

1. Ekonomik Tahribat: Birinci (planlı) ekonomiden kaynak (zaman, malzeme, emek) çalarak verimliliği düşürmüş, yoklukları hem hafifletir gibi görünüp hem de körüklemiş ve iktisadi planlamayı baltalamıştır.

2. Parti'nin Bozulması: Yasadışı faaliyetlerin sürmesi, Parti ve devlet yetkililerinin rüşvet almasını zorunlu kılmıştır. Bu durum, Özbekistan'daki "pamuk yolsuzluğu" gibi devasa skandallarla en üst düzeye ulaşmış ve Parti'nin ahlaki ve siyasi otoritesini çürütmüştür.

3. İdeolojik Erozyon: Bireycilik, açgözlülük ve "mülkiyetçi zihniyet" gibi küçük burjuva değerlerini yayarak sosyalist ideolojinin meşruiyetini zayıflatmıştır.

4. Karşı-Devrimin Maddi Tabanı: Özel girişimden çıkar sağlayan ve sayıları milyonları bulan bir küçük burjuva katmanı yaratmıştır. Bu katman, Garbaçov'un piyasalaşma ve özelleştirme politikaları için doğal bir toplumsal destek tabanı oluşturmuştur.

Mihail Garbaçov ve Perestroyka'nın Evrimi

Mihail Garbaçov'un reformları, başlangıçtaki vaatlerinden uzaklaşarak Sovyet sistemini yok eden bir sürece dönüşmüştür.

İlk Yıllar (1985-1986): Andropov Çizgisinde Reform Vaatleri

Garbaçov, göreve geldiğinde Andropov'un başlattığı reform çizgisini devam ettiriyor gibi görünüyordu:

• Ekonomi: Bilimsel ve teknolojik gelişimin hızlandırılması (uskorenie), iş disiplininin artırılması (alkol karşıtı kampanya), yolsuzluk ve "hak edilmemiş gelirlere" karşı mücadele ve ücretlerde performansa dayalı farklılaştırma gibi politikalar benimsedi.

• Siyaset: Parti içinde daha fazla açıklık (glasnost) ve Leninist çalışma tarzına dönüş çağrısı yaptı.

• Dış Politika: Barış içinde bir arada yaşama ve nükleer silahsızlanma için girişimlerde bulundu, ancak ulusal kurtuluş hareketlerine (Afganistan, ANC) desteğin süreceğini belirtti. Bu ilk dönemde politikaları Parti içinde geniş destek buldu ve önemli bir muhalefetle karşılaşmadı.

Dönüm Noktası (1987-1988): Radikal Kırılma

1987 ve 1988 yılları, perestroykanın niteliğinin kökten değiştiği bir dönüm noktası oldu.

• Siyasi ve İdeolojik Dönüşüm:

• Glasnost'un Silah Olarak Kullanımı: Glasnost, yapıcı eleştiri aracı olmaktan çıkıp, bizzat Garbaçov ve danışmanı Aleksandr Yakovlev tarafından Parti'ye, sosyalizme ve Sovyet tarihine (özellikle Stalin dönemine) yönelik topyekûn bir saldırı aracına dönüştürüldü. Medyanın kontrolü, Parti karşıtı ve liberal eğilimli kişilere teslim edildi.
• Nina Andreyeva Olayı (Mart-Nisan 1988): Sovyetskaya Rossiya gazetesinde yayınlanan ve glasnostun aşırılıklarını eleştiren bu mektup, Garbaçov ve Yakovlev tarafından "perestroyka karşıtı bir manifesto" olarak lanse edildi. Bu olay, sol muhalefetin lideri konumundaki Yegor Ligaçev'i itibarsızlaştırmak ve sindirmek için bir bahane olarak kullanıldı. Bu krizin sonunda ideolojinin kontrolü tamamen Yakovlev'e geçti.
• 19. Parti Konferansı (Haziran 1988): Bu konferansta Garbaçov, Parti'nin iktidarını yeni oluşturulan devlet organlarına (Halk Temsilcileri Kongresi) devreden "radikal siyasi reformlar" önerdi. Bu, SBKP'nin öncü rolünün fiilen tasfiye edilmesinin başlangıcı oldu.

• Ekonomik Liberalizasyon:

• Devlet İşletmeleri Yasası (1987): İşletmelere daha fazla özerklik tanıyarak ve piyasa mekanizmalarına kapı aralayarak merkezi planlamayı zayıflattı.
• "Kooperatiflerin" Yasallaşması: Aslında özel girişimcilik anlamına gelen "kooperatifler" yasallaştırılarak ikinci ekonomiye meşruiyet kazandırıldı ve bu yapıların devlet sektöründen kaynak emmesi sağlandı.

• Dış Politikada Geri Adımlar:

• "Yeni Düşünce": Sınıf mücadelesi ilkesi terk edilerek yerine "evrensel insanlık değerleri" konuldu. Bu, dış politikanın "ideolojiden arındırılması" anlamına geliyordu.
• Tek Taraflı Ödünler: ABD ve Batı'ya karşılığında somut bir kazanım olmaksızın askeri (orta menzilli füzeler) ve siyasi ödünler verilmeye başlandı.
• Afganistan'dan Çekilme: Uluslararası dayanışma görevi terk edilerek, Afganistan'daki devrimci rejim ABD destekli güçlerin insafına bırakıldı. Bu karar, Batı ile ilişkileri iyileştirme uğruna alınmıştı.

Bu dönüm noktasından sonra perestroyka, sosyalizmi iyileştirme projesi olmaktan çıkıp, onu tasfiye eden bir yıkım projesine dönüştü. Garbaçov'un politikaları, Parti'nin otoritesini, ekonominin merkezî yapısını ve SSCB'nin toprak bütünlüğünü geri döndürülemez bir şekilde aşındırdı.