Kerli ferli emekli bir akademisyenin Marksizm-dışı yorumları: Bir Korkut Boratav eleştirisi

Mahmut Boyuneğmez

Birgün gazetesinin internet sitesinde 04.05.2025 tarihinde Korkut Boratav: Mücadele, halk muhalefeti ve saray arasında başlığıyla bir mülakat yayınlandı. Boratav’la yapılan mülakat “faşizm” konusunda değerlendirmelerle dikkatleri çekiyor. Fakat Boratav’ın sözlerinin bilimsel bir analize dayanmadığı gözleniyor. Türkiye sosyalist hareketinin her konuda olduğu gibi Türkiye’deki siyasal rejimin niteliği konusunda da Marksist teorik analizlere ihtiyacı bulunuyor ve alanda ne yapılması gerektiği hakkında sağlam bir siyasal akla sahip olması gerekiyor. İktisat alanı dışında kalan bu mülakattaki yorumlarına bakıldığında Boratav’ın bilim ve Marksizm-dışına düştüğü açıkça saptanabiliyor. Birlikte durumu inceleyelim.

“Siyasal İslam’ın demokrasi ile uzlaş(masını)” imkânsız gören Boratav, “siyasal İslam’ın anti-demokratik özü”nden dem vuruyor. Bu tamamen bir illüzyondur. AKP bir siyasal İslamcı parti olarak kuruluşundan itibaren kapitalist demokrasiyle ve liberal ideolojiyle uyum yakalamıştır. AKP, Refah Partisi’nin liberalizmle ve neo-liberal politikalarla uyumsuz olan ve “adil düzen” adıyla anılan siyasal perspektifinden ayrışarak, muhafazakâr/İslamcı/liberal bir perspektifi sahiplenerek kendini sermaye sınıfına kabul ettirmiştir. Sermaye sınıfının sadece MÜSİAD’la temsil edilen değil, TÜSİAD’la da temsil edilen kesiminin çıkarları doğrultusunda neo-liberal politikaları hayata geçirmiş, özelleştirmeleri gerçekleştirmiş (örneğin TÜPRAŞ Koç Holding’e satılmıştır), taşeronlaştırmayı yaygınlaştırmış, devlet idaresini yeniden yapılandırıp, başkanlık sistemine geçişle birlikte devlet idaresini merkezileştirmiştir.

Kapitalist demokrasi, sermaye sınıfı ile işçi sınıfı ve ara tabakalar arasındaki güç ilişkilerinin dengesine göre şekillenir. 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrasında Türkiye’de siyasal rejim ve kapitalist devlet, toplumsal ilişkilerin ideolojik boyutu, siyasi partiler ve sendikalar alanı ile günlük yaşam neo-liberal sermaye birikim biçimi tarafından koşullanan bir değişimden geçmiş, AKP’nin önce devletin yürütme gücüne gelmesi, sonrasında parti-devlet haline evrilmesiyle birlikte bu süreçler toplamı bir süreklilik dahilinde bugünlere ulaşmıştır. 1980 sonrası dönemin karakteristik özelliği işçi sınıfı hareketinin ve örgütlülüğünün zayıflığıdır. AKP’li 23 yılı niteleyense, kapitalist demokrasi çerçevesi içerisinde işçi sınıfı kutbundaki güçsüzlüğe koşut olarak sermaye sınıfının siyasal ve toplumsal iktidarının güçlendirilmesidir.

Bu 23 yılda kapitalist demokrasi çerçevesi içerisinde neoliberal otoriter devletin oluştuğu ve yerleşiklik kazandığı görülmektedir. Nedir bu devlet ve demokrasinin özellikleri?

1. Kapitalist devletin iktisadi süreçlere müdahalesi artsa (MB ve üst kurullar, kamu ihaleleri vd.) ve bu müdahalenin biçimi değişse de doğrudan meta ve hizmet üretimindeki rolü minimum düzeye gerilemiştir.
2. Neoliberal devlette yasama organı işlevsizleşmiş, yürütmenin gücü artmıştır. Yürütme erki ve idare, devleti örgütleyen ve yöneten güç olarak önem kazanmıştır.
3. Yürütmenin devlet bürokrasisi/idare üzerinde siyasi denetimi artmış, idarenin özerkliği yiterek, yürütmeye tabi olmuştur. Devlet bürokrasisi ve yürütme gücü, artık devlet politikasını oluşturmakta ve uygulamaktadır. Böylelikle sadece yolsuzlukların üzerinin örtülmesi kolaylaşmamış, aynı zamanda devlet politikaları toplumsal denetimden tümüyle uzaklaşmış ve iktidarın geçirimsizliği cisimleşmiştir.
4. Sermaye sınıfının çıkarına olan düzenlemelerin meşrulaştırılma yeri olan parlamento bu işlevini terk etmiş, devlet politikalarının meşrulaştırılma süreçleri, ara ara yapılan referandumlara ve medya organları gibi yapılara kaymıştır.
5. Yasama, yürütme, yargı arasında görece var olan erkler ayrılığı, artık tümüyle ortadan kalkmış, bunlar kaynaşmıştır.
6. Devlet iktidarı, artan bir biçimde merkezileşip yoğunlaşmıştır. Başkanlık sistemi, bir Bonapartizm türü olmayıp, devlet iktidarının merkezileşmesi ve yoğunlaşmasını cisimleştirmektedir. Devlet idaresinin iktidar mekânları ve kanallarının iktidarın tepesine doğru yöneltilmesi olan başkanlık sisteminde başkan, devlet idaresinin artan siyasi rolünün temsilcisidir. İdari-siyasi düzenekler, başkana bağlanmaktadır.
7. Neoliberal otoriter devlette, devlet idaresini birleştirip bütünleştiren, idarenin farklı kolları arasında uyumu, yürütme gücünün tepesindekilere karşı sadakatini ve bağımlılığını sağlayan egemen bir devlet partisine gereksinim vardır. Devlet örgütlenmesi, neoliberal dönemde açık ve yoğun biçimde siyasallaşmıştır. Egemen devlet partisi, devlet personeli içerisinde kadrolaşmakta olduğundan, devlet yapısı ile egemen parti arasında kadrolar açısından geçişkenlik ve örtüşme bulunur. Egemen devlet ve kitle partisi, devlet ideolojisini ve politikalarını kitlelere ulaştırmada, medya organlarıyla birlikte hareket etmektedir.
8. Neoliberal otoriter devlet, kapitalist demokrasideki siyasi düzeneklerin artan otoriterizmiyle karakterize dönüşümler içermektedir. Kitleler siyasi karar merkezlerinden dışlanmakta, devlet organları ile yurttaşların arasındaki mesafeler büyümekte, devlet ileri derecede merkezileştirilmekte, örgütlü fiziki baskı artırılmakta ve ideolojik yönlendirmeler güçlendirilmektedir. Bu devlette birçok faşizan düzenek kristalleşmektedir.
9. Kapitalist sınıf ile proletarya arasındaki iktidar ilişkilerinin örgütlenmesi olarak neoliberal otoriter devlet, işçi sınıfının bu iktidar ilişkisindeki örgütlülüğünü ve gücünü iyiden iyiye geriletmiştir.
10. Neoliberal otoriter devlet, topluma dönük sosyal devlet fonksiyonlarını tasfiye etmiş, neoliberal ekonomi politikalarının ve krizlerin ürünü olan yoksullaşmanın getirdiği muhtaçlığı, hayırseverlik pratikleriyle istismar etmiştir. Siyasi iktidara dönük onay ve bağlılık oluşturma ile oy avcılığı bu hayırseverlik politikasının temel işlevidir.
11. İşçi sınıfının mücadelelerinin kapitalist sınıfın hegemonyası için oluşturduğu tehlikeler karşısında, bu mücadeleleri önleyici maddi düzenekler oluşturulmuştur. Sendika bürokrasisi, yandaş sendikalar, devlet-sendika-patronlar-işçiler arasında korporatif ilişkiler bu düzeneklerden bazılarıdır. Sarı/yandaş/korporatist işçi/memur sendikaları Asgari Ücret Tespit Komisyonu, Toplu Sözleşme gibi organizasyonlarla ve sendika bürokratlarının aynı zamanda devlet bürokrasisinde de yer almalarıyla idari düzeneğin içine yerleştirilmişlerdir.
12. Neoliberal kapitalist demokrasilerde, politik özgürlüklerde belirgin bir gerileyiş ve toplumsal ilişkilerin bütün boyutları üzerinde otoriter denetimin genişlemesi yaşanmaktadır.
13. Neoliberal dönemin siyasal rejiminde partilerin yöneticileri ile tabanları/katılımcıları arasındaki kopukluk belirginleşmiştir. Bu kopukluğun bir göstergesi kitlelerle doğrudan etkileşimler yerine kamuoyu anketlerine başvurmanın yaygın kullanımıdır. Tabandan gelen ve parti değerlendirmesinden geçen taleplerin, iktidar partisince devlet politikalarının oluşumunda dikkate alınması söz konusu değildir. Milletvekilleri adaylarının belirlenmesi de iktidarın tepesindekilerin ataması şeklinde yaşanmaktadır.
14. Neoliberal dönemde partilerin politik yaklaşımları arasındaki farklar yelpazesi iyice daralmıştır.  Kapitalist sınıf iktidarının toplum üzerindeki hegemonyasının oluşması, toplumsal güçlerin çoğulculaştırılmasını içerir,  fakat düzen partilerinin oluşturduğu çoğulculuk aldatıcıdır. Kapitalist sınıfın toplumsal iktidarının oluşturulmasında siyasi partiler, hegemonya yapıları olarak işlevlerinde gerileme içerisindedir. Düzen partilerine kitlelerin bağlılığı eski dönemlerde olduğu gibi güçlü olmayıp, birinden diğerine tercih kaymaları daha rahat gerçekleşmektedir.
15. Neoliberal kapitalist devletin güvenlik örgütlenmesi güçlendirilmekte ve yeniden yapılandırılmaktadır. Profesyonel orduya geçişle, sözleşmeli askeri personelin ağırlığının artırılmasıyla, bedelli askerliğin kapsamının genişletilerek işçi ve köylü gençlerin askerlik sürelerinin kısaltılmasıyla, özel polis birimlerinin kuruluşuyla vd…
16. Neoliberal kapitalist devlet, bir holdinge benzer şekilde işlemektedir. Piyasa ilişkileri devletin içerisine ve ilişkilerine nüfuz etmiş bulunmaktadır.

Elbette başka bir zamanda daha oturaklı bir tanım verebilir, fakat mülakatta Boratav’ın “faşizm”e ilişkin söyledikleri şunlar:

“Siyasal plüralizmi reddeden, güçler ayrılığını sistematik olarak çiğneyen, baskı yöntemlerini adım adım yoğunlaştıran, 2015’e kadar da ekonomiyi neoliberalizme tam teslim eden bu rejimi ben İslamcı faşizm olarak nitelendiriyorum.”

AKP’nin neo-liberal politikaların uygulayıcısı olduğu doğru. Bunu bilmeyen yok. Güçler ayrılığının otoriter kapitalist devlette olmadığını da belirtmiştik. “Baskı yöntemlerinin yoğunlaştırılması” konusunda ise şu söylenmelidir: Baskı, kapitalist demokrasilerdeki güçler dengesine göre dönemsel olarak azalıp, artabilen bir olgudur. Örneğin, işçi sınıfı hareketlenmesi belirginse ve örgütlülüğü gelişkinse kapitalist devletin baskı uygulamalarında artış yaşanır. Yine neoliberal otoriter devletin işçi sınıfında belirgin bir hareketlenme olmadan da sermaye sınıfının siyasi ve toplumsal iktidarını korurken/sağlamlaştırırken/pekiştirirken gerici ideolojik yönlendirmelerin dozundaki artışla birlikte baskıcı pratikleri de devreye soktuğu gözlenmektedir. “Siyasal çoğulculuk” konusunda ise, neo-liberal dönemde bunun büyük oranda bir aldatmaca olduğunu belirtmek gerekir. Burjuva parti fraksiyonlarının oluşturduğu yelpaze sahtedir. Düzen partileri arasındaki nüanslar belirgin bir önem taşımamakta, hepsinin liberalizm şemsiyesi altında toplandığı görülmektedir.

“ 'Otoriterlik' sözcüğünün Anglo-Sakson siyaset bilimi yazınından kaynaklanan, iyi tanımlanmamış, “kavram” mertebesine layık olmayan bir terim olduğunu düşünürüm. Bu yüzyılın başlarında Batı emperyalizmi saldırganlaşırken dünya çapındaki kutuplaşmayı demokrasi ile otoriterlik arasında bir mücadele çerçevesinde tanımladı. Bu kutuplaşmanın içeriğine baktığımızda Suudi Arabistan, Ukrayna, Modi’nin Hindistanı, Erdoğan Türkiyesi demokrasiler arasında yer alıyor.  Saddam’ın Irak’ı, Kaddafi’nin Libya’sı, Esad’ın Suriye’si, Rusya, Çin, Venezuela, Küba, Nikaragua otoriter rejimler olarak sıralanıyor.  Otoriterlik teriminin muğlaklığı, tutarsızlığı, bir kavram olarak işlevsizliği ortada değil midir?”

Böyle buyurmuş Boratav. “Otoriterlik” bir terimmiş, fakat bir “kavram” değilmiş. Oysa her terim aynı zamanda bir kavramdır. Burada açık bir mantık hatası var. Emperyalist devletlerin politik temsilcilerinin çeşitli siyasal rejimler için “demokrasi” ya da “otoriter rejim” nitelemelerini temel alıp, buna göre düşünecek ve hareket edecek değiliz. Onların hedef aldıkları bazı rejimleri “otoriter” olarak nitelemeleri, bizi Marksist yaklaşımdan uzaklaştırmamalıdır. Biz “otoriter kapitalist devlet” derken, buradaki kavramın siyaset bilimi kapsamında kullanıldığı açıktır.

“Üstelik günümüz Türkçesinde “otoriter kimlik” öğretmenler, futbol hakemleri, antrenörleri için kullanılan, sempati, saygı çağrıştıran bir anlam da içerir.”

Doğrudur, “otorite”, isteyerek emirlere uymayı ve lider sayılan aktörün peşinden gitmeyi, liderliğin kabiliyetleri ve toplumsal konumuna kişiler ya da grup tarafından onay vermeyi, fiziksel şiddet uygulaması ya da uygulanacağı iması gerektirmeksizin itaati anlatır. Ebeveyn otoritesi, mesleki otorite (örneğin hastanede hastalara ilişkin hekim otoritesi), ahlaki otoriteler, siyasal lider otoritesi örnektir. Otorite, sevgi, güven, saygı, değer verme gibi duygu ve tutumlarla, menfaatle, bazı durumlarda ise ideolojik bağlılık ve bağlanmayla gerçekleşir. Güzel, peki otoritenin anlamı budur diye otoriter siyasal rejimleri anlatmak için kullanılan “authoritarianism” (İngilizce) terimi/kavramından vaz mı geçilsin?.. Bu çocuksu bir düşünme tarzıdır.

“Bana kalırsa dünya sisteminin çevresinde yer (alan-MB) bazı ülkelere özgü popülist rejimlerden söz etmek uyundur: Halk sınıflarının iktidarda olmadığı, fakat siyasal ağırlıkları, bazen de örgütleri sayesinde bölüşüm ilişkilerinde sistematik olarak gözetilen rejimler…”

Boratav’ın “popülist rejimler” hakkındaki bu cümleleri bilim ve gerçek-dışıdır. “Popülizm” kavramı muğlak ve çok anlamlıdır. Bu konuya burada girmeyeceğiz. Fakat “popülist rejimlerden” ziyade “popülist siyasi stratejilerden”, “popülist söylemlerden” ve “popülist politikalardan” bahsetmek anlamlıdır. Popülist strateji, göçmen karşıtlığını, elitlere karşıtlığı, milliyetçi ideolojik motifleri, dinsel-kültürel motifleri, Batı-karşıtlığını, sahte halkçı söz ve vaatleri kullanarak, devletin yürütme gücüne gelme ya da bu gücü elinde tutma stratejisidir. Halkın gönlünü okşayan, kitleleri gururlandıran ideolojik temaların politik seslenmede kullanılması, geçici ve sorun çözücü olmayan hayırseverlik pratiklerinin benimsenmesi, popülist söylem ve stratejiler kapsamında yer alır.

“Faşizm kavramı günümüzde dünya sisteminin çevresinde halk sınıflarını baskı altında tutarak uluslararası veya yerel sermaye tahakkümünü yerleştiren ülkeler için kullanılabilir; ancak, geleneksel İtalya-Almanya faşizminden farklılıklar gözetilerek… Demokratik bir öz taşıyan popülist rejimlerle faşizm kesinlikle karıştırılmamalıdır.  Tarihsel bellekte haklı olarak kötü çağrışımları içerdiği için faşizm kavramı (en azından “neo-faşizm” olarak) korunmalıdır. Öte yandan (yakından bildiğimiz ve üçüncü dünya deneyimleri çok zengin olan) askerî faşizmler ayrıştırılmalı veya laikliği düşmanlaştırdığı için Türkiye ve İran’da İslamcı, Hindistan’da Hindu nitelikleri eklenerek kullanılabilir.”

“Popülist rejimler” olarak nitelenen rejimlerde (örneğin Hindistan, Macaristan, ABD, Türkiye vd.), “popülizmin” bir siyasal söylem, tarz, üslup ve strateji olarak var olduğunu belirtmiştik. Başka bir ifadeyle bu siyasal rejimleri, “popülist rejimler” diye adlandırmak doğru değil.

Neo-faşizm olgusuna gelirsek… Neo-faşizm, 1950’lerden sonra Avrupa ve Latin Amerika ülkelerinde ortaya çıkan, milliyetçi, popülist ve anti-göçmen söylemleri benimseyen, Avrupa’da İslamofobik bir jargona sahip olan, klasik faşizmi nostaljik biçimde anan ve yücelten, kapitalist demokrasiler içerisinde kendilerine yer bulan siyasal hareketlere denmektedir. Neo-faşizm, bir siyasal rejimin değil, kapitalist demokrasi çerçevesinde faaliyet yürüten bazı siyasal parti ve hareketlerin adıdır.

Faşizmi karakterize eden baskı veya baskının dozunda artış değildir. Faşizm, olağanüstü/istisnai bir siyasal rejimdir. Kapitalist sınıf iktisadi krizden ve hegemonya krizinden çıkış yolu olarak faşizme başvurmuştur. Almanya ve İtalya’daki faşist diktatörlükler, ekonomik kriz ortamında filizlenen ve zaman içerisinde kitleselleşen protest/faşist hareketlere, sermaye sınıfının krizden bir çıkış yolu olarak verdiği destekle kurulmuştur. Almanya ve İtalya’da kriz döneminde, işçi sınıfı hareketi güçlenmiştir. Faşist hareket, sermaye sınıfı için bir tehdit oluşturan örgütlü işçi sınıfı hareketlerini ve komünistleri tasfiye etme işlevini yerine getirmiştir. Faşizm, yürütmenin faşist partinin “lideri” odağında merkezileştirildiği ve güçlendirildiği, açık bir diktatörlüktür. Faşizm, totaliterizmdir.

Emperyalist hiyerarşide alt basamaklarda yer alan bağımlı ülkelerdeki askeri/sivil diktatörlükleri ya da otoriter yönetim biçimlerini ise, faşizm olarak nitelemek doğru değildir. Faşizm ile bu siyasal rejimler arasında milliyetçilik, ırkçılık, lider fetişizmi, baskının ön planda devrede oluşu, başkalaşmış biçimde de olsa korporatizmin varlığı, hak ve özgürlüklerin kısıtlanması, kitlelerin edilgenleştirilmesi gibi benzerlikler vardır. Bu yönetimlere/devlet biçimlerine faşizmi andırdığı için “faşizan” (“fascist” değil “fascistic”) denebilir. İki dünya savaşı arasındaki klasik faşizm örneklerinin mirası, artık kapitalist demokrasiler tarafından genel ve yaygın olarak içselleştirilmiştir. Kapitalist demokrasilerde siyasi ve toplumsal iktidar ilişkileri, biçimsel demokratik nitelikler yanı sıra faşizan nitelikler kazanmıştır. Neoliberalizmin otoriter yönetim ihtiyacı ve eğilimiyle birlikte 1980’lerden günümüze uzanan tarihsel kesitte bu faşizan özelliklerin kapitalist demokrasilerde belirginleştiği ve kristalleştiği dikkati çekmektedir.

Siyaset bilimi literatüründe “darbe”nin anlamı açık olsa ve “İmamoğlu operasyonu”na darbe denmesi mümkün olmasa da 19 Mart olayını “sivil darbe” olarak niteleyen Boratav’dan bir alıntı daha yapalım:

“İslamcı faşizme muhalefet hem halkı savunmayı üstlenen hem de iktidarı hedefleyen bir direnme ve yeniden inşa cephesi olarak örgütlenmelidir. “Seçimlere de dönük” olacağı için CHP doğal olarak o aşamanın ön safında yer alacaktır. “Yeniden inşa” neoliberalizmden tam arınan, bu nedenle sermaye blokundan sızmaları da dışlayan radikal bir program gerektirir. Altılı Masa’nın talihsiz deneyimi, bugünün koşullarında bu tür bir cephenin bileşenlerine dönük bir ders vermiş olmalıdır: İslamcı akımın tortuları dışlanmalı; iş birliği ve katılımlar Cumhuriyetçi ve Sosyalist Sol ile sınırlı olmalıdır.”

“Bugünkü direnme hareketinin de Kürt Hareketi’ne doğal müttefiklerini bir kez daha gösterdiğini umuyorum.”

“Tortu” olarak nitelediği Deva, Gelecek gibi partileri dışarda bırakan, CHP’nin önde lider pozisyonda konumlanarak, sosyalist sol ve DEM Parti’yi arkasına alacağı bir “direnme ve yeniden inşa cephesi” önerilmektedir. Üstelik CHP’nin “neoliberalizmden tam arın(acağı)” asılsız beklentisiyle birlikte. Boratav’a “hoca” diyenler olabilir, fakat bu cümleleri sarf eden birine "hocaefendi" ya da “hazretleri” sıfatı daha uygun olabilir.

Belirli sol çevrelerde CHP’ye dönük olumlu algıların canlandığını son 1-2 yıldır gözlemliyoruz. Fakat artık “faşizme karşı birleşik cephe”den dem vurulmakta ve CHP’ye bu cephenin liderliği payesi verilmektedir. Yavaş yavaş da olsa Türkiye sosyalist hareketinin bazı bölmelerinin CHP’nin kuyruğunda hizalanacağı yönünde işaretler belirmiş bulunmaktadır. Bu politik yönelim şiddetle reddedilmelidir.

CHP'nin politik ufku, has bir burjuva ideolojisi olan liberalizmle sınırlıdır. Son zamanlardaki politik söylemlerindeki keskin tonlamalar kimsenin aklını/gönlünü çelmemelidir. Bu partinin laiklikle ilgili hiçbir mücadelesi olmamış, özelleştirmelere karşı sahici bir karşı duruş sergilememiş, emek yanlısı bir politikası olmamıştır. Geçmişte AKP’yi “kömür, makarna dağıtıyorlar” diye eleştirirken, şimdi yönetiminde bulunduğu belediyelerde hayırseverlik uygulamalarıyla, yoksullaştırılan halkımızın sempatisini kazanmaya çalışmaktadır. Hayırsever belediyecilik, toplumcu/kamucu belediyecilik değildir. NATO ve AB gibi emperyalist örgütlere bağlılıkları ise tamdır.

Sosyalistlerin sosyal demokratik liberalizme yakınlaşması, eylemlerde ve söylemde dayanışmaya gitmesi, CHP’nin toplumsal gücünü ve itibarını artırmaya yarayacaktır. Türkiye solunun CHP’yle güç birliği yapmaktan elde edeceği bir kazanç yoktur.

Alıntılar için kaynak: https://www.birgun.net/makale/korkut-boratav-mucadele-halk-muhalefeti-ve-saray-arasinda-620351